جایزه‌های ادبی در هجوم مخالفت‌های بی‌بنیان

ایلیا فرنوش

این ‌روزها دوباره بازار حاشیه داغ است. حاشیه‌هایی که هر از چندگاهی رونق می‌گیرد و می‌گذرد. البته پاییز برای ادبیات ایران حداقل طی این ده سال اخیر، به طور کل حاشیه‌خیز بوده و شاید عمده‌ترین دلیل آن، برگزاری اغلب جوایز ادبی در این فصل بوده است.

از دریچه‌ی دیگری می‌توان چنین گفت که عمده موضوع حاشیه‌ساز ادبیات ایران، جوایز ادبی است. نشر کتاب، نوع فعالیت ناشران، سانسور و ممیزی کتاب و... رتبه‌های زیرین‌تر را به خود اختصاص می‌دهند. از میان همه‌ی جوایز ایران نیز، چهار جایزه است که مورد توجه جدی‌تر مخاطبان قرار می‌گیرند و در نتیجه حاشیه‌خیزترند: روزی‌ روزگاری، مهرگان، گلشیری و منتقدان مطبوعات، چهار جایزه‌ی خصوصی کتاب سال در حوزه ادبیات داستانی هستند که اضلاع این مربع را تشکیل می‌دهند.

جوایز دولتی یا شبه‌دولتی که طی چند سال اخیر رشد قارچ‌گونه‌ای نیز داشته چندان مورد توجه نویسندگان مستقل و همچنین عمده مخاطبان ادبیات در ایران نیستند. حاشیه‌های این نوع جایزه‌ها بیشتر به عملکردهای شعبده‌بازانه‌ی مدیران دولتی محدود می‌شود و چون لیست نویسندگانی که می‌توانند این جوایز را از منظر ارزش‌های نظام دریافت کنند کوتاه است، پس رقابتی محدود میان آنانی است که هنوز «خودی‌» مانده‌اند و در نتیجه چندان نیز حاشیه‌ساز نیست.

جوایز محلی‌تر نیز تکلیف‌شان روشن است. در حوزه همان شهر، شهرستان و یا استان خود می‌توانند حاشیه‌ساز شوند و نه بیشتر. می‌ماند جوایز کتاب سال شعر که البته باید بنا به عرف ایرانِ شعرخیز، بسیار هیاهو داشته باشند اما بی‌ثباتی این جوایز، بی‌ثباتی بازار شعر، عدم تعریف یکپارچه از شعر در میان گروه‌های مختلف که حاصلش چنددسته‌ای است و نبود جایزه‌ای معتبر و با قدمت و با پشتوانه، این جوایز را حاشیه‌ساز نکرده و اغلب حاشیه‌نشین کرده است.

هر چند امسال یکی از همین جوایز که به نظر می‌رسد عملکرد بهتری نسبت به دیگر جوایز این حوزه دارد به این دلیل که برگزیده‌ی اولش یعنی سیدعلی صالحی جایزه را نپذیرفت بسیار حاشیه‌ساز شد، به‌خصوص آن که او پس از نپذیرفتن جایزه، برگزاری هر جایزه‌ای را مخالفت با آرمان‌های مردم ایران و در نظر نگرفتن شرایط زیستی دشوار آنان دانست. حرفی که با پاسخ‌های اندکی روبه‌رو شد و بعد فراموش شد، اما با اعلام نتایج اولیه‌ی جایزه‌ی گلشیری دوباره از طرف دیگر مخالفان جوایز ادبی به شکلی دیگر طرح شد. این‌بار شرایط زیستی دشوار مردم ایران یا آرمان‌های آنها نبود که بهانه مخالفت با جوایز قرار گرفت بلکه این‌بار وجود سانسور و ممیزی در کشور بود که به عنوان ادله مخالفان با عدم برگزاری هرگونه جایزه یا پویایی ادبی مطرح شد.

مخالفان برگزاری جوایز به جز این دو علت جدید، مانند هر سال، باندبازی‌های موجود در فضای ادبیات، گرفتن جایزه توسط کتاب‌های منتشره از سوی چند ناشر محدود و قرار نگرفتن کتاب‌های مورد تأیید خود در لیست برگزیدگان جایزه‌ها را از دیگر ادله‌های خود محسوب می‌کنند. حتی گاهی نیز پیش می‌آید که فردی که مخالف برگزاری جوایز ادبی است، این صداقت را به طور پنهان یا آشکار نشان می‌دهد و نگرفتن جایزه توسط کتاب خود را- که البته با دشواری فراوان آن را نوشته و به آن دلبستگی دارد- علت مخالفت می‌شمارد. (نمونه‌اش همین آقای گوران است که در همین زمانه خودمان یادداشتی منتشر کرده و به این نکته البته به طریق نفی، اشاراتی داشته است و یادم است که حدود دو سال یا سه سال پیش بود که نه تنها از جوایز بدش نمی‌آمد که برای شرکت در جایزه‌ی صادق هدایت، داستان کوتاه ارسال نیز کرده بود و گمانم، نامزد این جایزه نیز شد! یا سهیلا بسکی که در یادداشتی اعتراضش آن است که چرا برای سبک و سیاق نویسندگی من، جایزه اختصاصی وجود ندارد! و...)

هرچند من در این نوشته‌ی کوتاه قصد ندارم از جوایز ادبی دفاع کنم اما برایم جالب است که عمده ادله مخالفت با این جوایز نیز ادله‌ی محکمه‌ناپسندی است. حتماً ضروری است که این حاشیه‌سازترین رکن ادبیات، آسیب‌شناسی شود و حتماً ضروری است که مخاطبان به نقد جوایز بپردازند اما یکسره زیر سؤال بردن جوایز ادبی بی‌معنا است، آن هم به استناد ادله برگفته.

برای نمونه مثال می‌آورم: در لیست سال گذشته جایزه گلشیری، که دو سالانه‌ی داستان کوتاه بود، مجموعه داستان به‌هم پیوسته‌ی «آویشن قشنگ نیست» نوشته‌ی حامد اسماعیلیون مقام نخست «مجموعه داستان اول» را کسب کرد. امسال در دو سالانه‌ی رمان همین جایزه، مجموعه داستان به‌هم پیوسته‌ی «شاخ» نوشته‌ی پیمان هوشمندزاده نامزد بخش «رمان» است.

در سال ۱۳۸۷ نیز، مجموعه داستان به‌هم پیوسته‌ی «ها کردن» نوشته‌ی همین نویسنده در همین جایزه، نامزد بخش «مجموعه داستان» بود. علت این تغییر تا آنجا که من خوانده و شنیده‌ام از سوی بنیاد گلشیری اعلام نشده و مخالف یا منتقدی نیز به آن اشاره نکرده است. در صورتی که این انتقاد، نقد کارسازی است و بی‌نظمی در برگزاری جایزه گلشیری را نشان می‌دهد؛ جایزه‌ای که هنوز پس از ده سال راه خود را نیافته و هر از چندی تغییر مسیر می‌دهد. دو سالانه می‌شود، روش انتخابش را تغییر می‌دهد و... اما به راستی نمی‌شود به این علت در مخالفت با برگزاری آن سخن گفت یا این اتهام را وارد کرد که داورانش کتاب‌ها را نمی‌خوانند. در ضمن اگر راه جایزه‌ گلشیری صحیح نباشد دلیل ندارد که چوبش را جوایز منظم و با انضباطی چون روزی‌روزگاری و منتقدان مطبوعات بخورند؛ جوایزی که از شفافیت کافی برخوردار هستند و در راه گسترش دموکراسی ادبی نیز کوشیده‌اند.

به نظر من در این شرایط سخت، باید از جوایزی که رفتاری قابل قبول‌دارند دفاع کرد و با نقد سازنده به سراغ دیگر جوایز رفت. حتی جوایز دولتی هم نیاز به نقد و آسیب‌شناسی نیاز دارند. شاید گسترش گفتمان نقد دقیق و سازنده بتواند کمی از خمودگی فضای ادبی کم کند. از سوی دیگر توقع جامعه‌ی ایران از جوایز ادبی بسیار زیاد است. نویسندگان، منتقدان و مخاطبان ادبیات تصور می‌کنند که همه وظایف بر روی دوش این چند جایزه است و فراموش می‌کنند که مطبوعات، رسانه‌های صوتی، تصویری، اینترنتی و ناشران و خود آنها نیز در قبال گسترش ادبیات و معرفی کتاب‌های خوب و خواندنی نقش‌هایی دارند و باید به آن عمل کنند. جایزه اتمام حجتی بر کیفیت کتاب‌های سال نمی‌تواند باشد، جایزه سلیقه گروهی صاحب‌نظر با دیدگاه‌های خاص است و صرفا پیشنهادی برای مطالعه و تقدیری از فعالیت نویسندگی است.

و به نظر من پیشنهادی که باید در کنار پیشنهادهای دیگر طرح شود و تقدیری در کنار تقدیرهای دیگر. به جای محکوم کردن جایزه‌ها، شاید بهتر باشد مفرهای رشد و پویایی ادبیات را گسترش دهیم و البته هر مفری نیز برای خود حاشیه‌ای خواهد داشت. حاشیه داشتن امتیاز منفی نیست، حتی می‌تواند امتیاز مثبت تلقی شود. تا چیزی جذابیت نداشته باشد مخاطبی نمی‌یابد. بخشی از جذابیت هر مقوله‌ای را نیز حاشیه می‌سازد. پس نباید نگران حاشیه‌های جوایز معتبرتر باشیم بلکه باید به فکر گسترش دیگر راه‌های معرفی ادبیات و غنای جوایز کم مخاطب‌تر باشیم.