پس‌زمینه‌ی تولد دین مورمون‌ها

اکبر گنجی

دوست عزیز، گرامی و فرهیخته، جناب آقای دکتر حسین کمالی در نامه‌ای که نگاشته، کوشش کرده‌اند نشان دهند که مدعای «قرآن کلام الله است»، مدعایی ایمانی نیست، و مدعایی عقلانی است.

ایشان به طور مشروط فرموده‌اند:

«اگر بتوان نظام اندیشه‌گی اسلامی را دستگاهی اصل موضوعی به شمار آورد، می‌توان گفت «قرآن کلام خداست» در آن دستگاه گزاره‌ای مبنایی و در حکم اصل موضوع است. در نظامات اصل موضوعی، بر صدق گزاره‌های مبنایی برهان و دلیل اقامه نمی‌شود، و اصل موضوعه را منطقاً اثبات نمی‌کنند.»

در نوشتار حاضر، وارد این بحث نخواهم شد که آیا اسلام دستگاهی اصل موضوعی هست یا نه؟ و اینکه کلام الله بودن قرآن یکی از اصل موضوع‌ها هست یا خیر؟

بلکه نشان خواهم داد که پذیرش این پیش‌فرض چه نتایجی به دنبال خواهد داشت؟

وقتی راهی گشوده شود، نمی‌توان استفاده‌ی از آن راه را محدود به گروهی خاص کرد. از این‌رو، پس از قبول این پیش‌فرض، پیروان هر دین، آیین و ایدئولوژی‌ای می‌توانند مدعی شوند که محوری‌ترین مدعیات نظام فکری‌شان اصل موضوعه‌ای است که نه اثبات‌پذیر است و نه نیازی به اثبات دارد.

به عنوان مثال، مسیحیان مدعی خواهند شد که «عیسی مسیح خدای متجسم است»، این مساله اصل موضوعه‌ی دین آنها است. یهودیان مدعی خواهند شد که «یهودیان قوم برگزیده‌ی خداوند هستند»، این مساله نیز اصل موضوعه‌ی دین آنها است. همین‌طور ادیان شرقی مدعی خواهند شد که «خدایی جز خدای غیرمتشخص وجود ندارد» اصل موضوعه دین آنها است.

بعد هم نوبت آته‌ایست‌ها، مارکسیست‌ها، لیبرال‌ها، فمینیست‌ها، شیطان‌پرستان، و دیگران فرا خواهد رسید.

به عنوان مثالی دیگر، اگر یزیدی‌ها بگویند: «یزید جانشین بر حق پیامبر است»، محوری‌ترین اصل موضوعه‌ی نظام اندیشگی ما است، چه نقدی می‌توان بر مدعای آنها ایراد کرد؟

یا فرض بفرمایید نازی‌ها مدعی شوند که «هیتلر پیشوای همه‌ی آلمانی‌ها است»، مهم‌ترین اصل موضوعه‌ی نظام اندیشگی ما است. با این مدعا چه باید کرد؟

به این ترتیب با ایدئولوژی‌هایی متعارض و متناقض روبرو هستیم که همه‌ی آنها از نظر حقانیت و عقلانیت در یک سطح قرار می‌گیرند.

ممکن است بتوان با پناه جستن در پشت اصول موضوعه، راه نقد را بر روی باورهای اصلی یک نظام مسدود کرد، اما براین اساس گرفتار نوعی نسبیت‌گرایی غیرقابل دفاع خواهیم شد.

به این ترتیب، مسلمان‌ها نمی‌توانند هیچ ادعایی درخصوص بهاییت و بابی‌ها داشته باشند. آنها هم اصول موضوعه‌ای دارند که به اندازه‌ی اصول موضوعه‌ی مسلمان‌ها اثبات‌ناپذیر و نقدناپذیر خواهد بود.

درواقع این فقط مسلمین نیستند که مدعیات اثبات‌ناپذیری دارند که در طول تاریخ به سنت تبدیل شده است؛ بلکه هر دین و آیینی دارای چنان مدعیاتی است.

اگر متدولوژی زیر پذیرفته شود:

«مبانی و معانی گزاره‌ی قرآن کلام خداست را می‌باید در فرهنگ اسلامی چنان که در هزار و چند صد سال بروز یافته است جست‌وجو کرد و بازشناخت، نه با تمسک به تفکیک مصنوعی و مغالطه‌آمیز میان عقلانیات... همین گزاره‌ی [قرآن کلام خداست] در منظومه‌های فکری نحله‌های گوناگون... همواره جای ویژه داشته، و به سایر گزاره‌ها و نظریه‌ها نیز معنا و جهت می‌بخشیده است.»

بر همین نهج، پیروان هر دین و آیینی مدعی خواهند شد که مدعیات مبنایی ما را در تاریخ ما بجویید، نه آنکه با عیار عقلانیت خارج از چارچوب اصول موضوعه درباره‌ی آنها داوری کنید.

روشن است که اختلاف ریاضی‌دانان درباره‌ی ریاضیات، و منطق‌دانان درباره‌ی منطق جدید و قدیم، به هیچ‌وجه در حد اختلاف‌های ادیان و مکاتب و پیروان‌شان نیست.

مفروضات یک سیستم باید دارای سازگاری درونی باشند. احتمال دارد که پیروان یک دین موفق شوند اصول موضوعه‌ای سازگار با یک‌دیگر برسازند. اما درعین حال، مفروضات هندسه اقلیدوسی را می‌توان از موضع هندسه نا اقلیدوسی نقد و ارزیابی کرد.

البته روشن است که جناب کمالی به دنبال آن هستند که چشم‌انداز تازه‌ای به روی ما بگشایند. چشم‌اندازی که برمبنای آن، نگاه به دین باید از منظر تاریخ و فرهنگ باشد، نه اینکه دین را با فلسفه‌ی تحلیلی سلاخی کنیم.

امیدوارم که این دوست عزیز، ارکان نظریه‌شان را توضیح دهند، تا راقم این سطور هم بیاموزد که از چه چشم‌اندازی باید به دین نگاه کرد.

در اینجا، بنا را بر آن می گذارم که از زاویه‌ی اصل موضوع به دین نگریسته شود.

برای روشن شدن بهتر محل نزاع، این رویکرد را درخصوص پیروان یک دین نسبتاً جدید، به کار می‌گیرم تا نتایج این رویکرد عیان شود.

مورمون‌ها چون مسلمان‌ها، کتاب دین خود را وحی مستقیم خداوند به پیامبر دین‌شان معرفی می‌کنند. هر پرسش و مدعایی درخصوص این دین هم درست مشابه مسلمین پاسخ دریافت می‌دارد.

فیل زاکرمن در کتاب درآمدی بر جامعه‌شناسی دین، ترجمه‌ی خشایار دیهیمی، نشر لوح فکر، در دو فصل مختلف، تا حدودی درباره‌ی تکوین و تولد این دین، باورهای آنها و تحولات تاریخی‌شان بحث کرده‌است که عیناً در اینجا نقل خواهد شد، تا نوری بر فضای گفت‌وگوی ما بیفکند.

۱- تولد مورمون‌ها:

در ۱۸۲۶، جوزف اسمیت، در اوان بیست سالگی، یک درگیری قانونی پیدا کرد. در شهر بینبریج نیویورک دستگیر شد و به دادگاه برده شد، و متهم به اخاذی شد¹.

اسمیت، پیش از دستگیری، مدعی شده بود که این توانایی را دارد که گنج‌های مدفون را پیدا کند. او می‌گفت سنگی جادویی دارد و هر وقت این سنگ جاودیی را در کلاهش می‌گذارد این قدرت جادویی را پیدا می‌کند که بتواند اعماق زمین را ببیند و گنج مدفون را بیابد.

شخصی به نام سیمسون ساول حرف اسمیت را باور کرد و به دلیل قدرت جادویی وی پولی به او داد. اسمیت به او گفت که کجا را بکند، اما بعد از کندن، وقتی گنجی یافته نشد، گفت نیرویی جاودیی گنج را به جای دیگری برده است.

این کارادامه یافت تا اینکه بستگان ساول به مقامات متوسل شدند. دادگاه پس از شنیدن سخنان متهم و شهود (از جمله خود اسمیت که گفت بله گفته است که سنگی جادویی برای یافتن گنج‌های مدفون دارد) حکم به کلاهبرداری جوزف اسمیت داد (ساول تنها قربانی او نبود).

قاضیان صلحی که دادگاه را اداره می‌کردند نتیجه گرفتند که اسمیت «آدمی اخلال‌گر و شیاد» است. اسمیت منتظر نماند تا به زندان بیفتد، بلکه پیش از محاکمه‌ی نهایی از آن ایالت گریخت.

دوسال بعد، زمانی که دیگر پروژه‌ی یافتن گنج مدفون راه به جایی نمی‌برد، اسمیت مشغول بنیاد نهادن دین جهانی تازه‌ای شد – کلیسای عیسی مسیح قدیسان متأخر – که امروزه عموماً به نام مورمون‌ها شناخته می‌شوند².

اسمیت مدعی شد که فرشتگان بر او فرود آمده‌اند و یک فرشته، خصوصاً، به نام مورمونی، با او از الواح زرینی سخن گفته است که در نزدیکی خانه‌ی او در نیویورک علیا در زیر خاک پنهانند. الواحی که بنا به ادعا متون مقدس بر آن‌ها نقش بسته بود.

اسمیت بعدها مدعی شد که الواح زرین را از خاک درآورده است، و به خود اجازه داده است آن‌ها را از «زبان مصری اصلاح شده» به انگلیسی ترجمه کند.

در آوریل ۱۸۲۸، اسمیت شروع به خواندن ترجمه‌ی الواح زرین برای یک دوست کرد، دوستی به نام مارتین هریس، که عهده‌دار مکتوب کردن این خوانده‌ها شد.

پس اینطوری شد: آن دو مرد در اتاقی نشستند که ورقه‌ای کاغذی بین‌شان حائل بود، و اسمیت با آن سنگ‌های اشعه‌ی ایکسی‌اش آن الواح زرین را در آن سو می‌دید و ترجمه‌اش را از آن‌ها دیکته می‌کرد.

هریس هر آنچه را که اسمیت دیکته می‌کرد می‌نوشت. این کار دو ماه طول کشید و حاصل کار کتابی هزار و چند صفحه‌ای بود.

اما بعد دردسر شروع شد: زن هریس، لوسی، دست‌نوشته را دزدید. او فکر می‌کرد اسمیت شیاد است و هیچ‌یک از ادعاهای او را باور نمی‌کرد. او اسمیت را فرا خواند و از او خواست اگر راست می‌گوید همه را از نو بنویسد. از نو شروع کند و با صدای بلند همه‌ی آن هزار و چند صفحه را از روی الواح زرین برای شوهرش بخواند، و آنگاه او صفحات دزدیده شده‌ای را که در اختیارش بود با گفته‌های تازه‌ی اسمیت تطبیق دهد.

اگر آن دو با هم می‌خواندند، به اسمیت اعتقاد پیدا می‌کرد که اسمیت دقیقاً از روی الواح زرین است که حرف‌ها را می‌گوید. اگر آن دو با هم نمی‌خواندند، معلوم می‌شد که اسمیت کلاهبردار است.

دیوید پرسوت توضیح می‌دهد که اسمیت چگونه از این مهلکه بیرون رفت:

«در ماه ژوییه... جوزف اعلام کرد که نخستین «وحی‌های خداوند» به او رسیده است. این وحی او را به دلیل وانهادن ۱۱۶ صفحه در ترجمه‌ی الواح زرین «توبیخ» می‌کرد و می‌گفت «توانایی‌های» مترجمی‌اش را «سه ماه تمام» وانهد (که شاید نشانه‌ی این باشد که جوزف اسمیت برای عملی کردن نقشه‌های تازه‌اش احتیاج داشت).

در وحی بعدی، خداوند به اسمیت فرمان داد که همان بخش قبلی ترجمه شده‌ی الواح را از نو ترجمه نکند، زیرا (خدا می‌گفت) شیطان به آن‌هایی که صفحات ترجمه شده را دزدیدند گفته است تغییراتی در آن‌ها وارد کنند تا این ترجمه‌ها را مردم نپذیرند. به جای آن، اسمیت می‌بایست از روی الواح نفی ترجمه کند، که بخش متفاوتی از الواح بودند، اما حاوی همان سخنان ترجمه شده‌ی قبلی با تفصیل بیشتر بودند³.»

و اسمیت چنان کرد که در وحی به او گفته شده بود، حاصل کار، سرانجام، انتشار «کتاب مورمون» بود.

الواح هم به آسمان صعود کردند. جوزف اسمیت همچنان مدعی بود که فرشتگان بر او فرود می‌آیند، سال‌های سال ادعا می‌کرد که ارتباط مستقیم با خداوند خالق هستی دارد.

امروزه بیش از یازده میلیون مورمون هست، و شمارشان سال به سال افزایش می‌یابد.

فرشتگان، خدایان، الواح زرین، سنگ‌های جادویی، نگاه اشعه‌ی ایکسی، ادعاهای خارق‌العاده که گواهی‌ها و سندهای خارق‌العاده ندارند، و با همه‌ی این‌ها میلیون‌ها نفر باورش می‌کنند.

اگر واقعاً فرشتگان بر جوزف اسمیت فرود می‌آمدند، اگر او واقعاً با خدا حرف می‌زد، و اگر واقعاً متونی مقدس را از روی الواح زرین ترجمه کرده بود، آنگاه جامعه‌شناسان دین می‌بایستی به همان چیزی می‌چسبیدند که بهتر از همه از عهده‌اش برمی‌آیند: بررسی مسائل نژادی، طبقاتی، جنسیتی، جنسی، روش‌های عضوگیری، روابط رسانه‌ای، فعالیت سیاسی، و غیره، که به دین مورمون مربوط بشوند.

اما اگر ادعاهای جوزف اسمیت کذب باشند – و گواهی‌های خارق العاده‌ای نداشته باشند – باید توضیحات بیشتری فراهم آوریم: چرا این همه آدم این حرف‌ها را باور می‌کنند؟

۲- تأثیر تحولات اجتماعی در دین مورمون‌ها:

بیشتر افراد وقتی به مورمون‌ها می‌اندیشند اکثراً یاد چند همسری یا قهوه می‌افتند. اولی نزد مورمون‌ها روا و مجاز است و دومی ممنوع. اما این موضوع فقط 50 درصد صحت دارد.

اگرچه بزرگ‌ترین گروه مذهبی مورمونیسم – «کلیسای عیسی مسیح قدیسان متأخر» واقع در یوتا – در دهه‌های اول تأسیس با شدت و حدت از چند همسری دفاع می‌کردند، اما در دهه‌ی ۱۹۸۰ این کار را محکوم کرد و از آن زمان تاکنون با حدت و شدت، تک همسری را به عنوان یگانه شکل مورد قبول ازدواج تبلیغ می‌کنند⁴.

در مورد پرهیز از خوردن قهوه – و کلاً همه‌ی «نوشیدنی‌های گرم» – هنوز این رسم رایج است⁵.

اگرچه بررسی فرایندی که منجر به ترک چند همسری در میان مورمون‌ها شد و بررسی فرایند تداوم پرهیز آنان از خوردن نوشیدنی‌های گرم دم کردنی، هر دو موضوعاتی جالب هستند، من به بررسی جنبه‌ی دیگری از مورمونیسم خواهم پرداخت: سابقه‌ی نژادی آن.

داستان اینکه چگونه مورمونیسم در قرن نوزدهم به صورت جنبش دینی‌ای آشکارا نژادپرستانه تکوین یافت و بعداً در چند دهه‌ی گذشته علناً به سازمانی دینی‌ای بدل شد که در مورد نژاد و مسائل نژادی متساهل بود خیلی روشن و کامل اثبات کننده‌ی احتجاج نظری این فصل است.

یعنی اینکه آنچه «در آن بیرون» در جهان اجتماعی می‌گذرد غالباً به درون زندگی دینی نشت می‌کند، چه معتقدان به دین بپذیرند چه نپذیرند.

پیش از آنکه پیشتر بروم، اجازه دهید صریحاً بگویم که هدف من این نیست که بگویم مورمونیسم در آغاز دینی عالماً و عامداً، منحصرآً یا کاملاً نژادپرستانه بود یا مورمون‌های نخستین نژادپرست بودند. اتخاذ چنین موضعی به شکلی مسخره نزدیک‌بینانه و از نظر تاریخی غیرقابل دفاع خواهد بود.

در دهه‌های نخست تکوین مورمونیسم، جوزف اسمیت و سایر رهبران مورمون غالباً منکر برده داری بودند. همیچنین، در «کتاب مورمون» قطعاتی هست که در آن‌ها آشکارا همه‌ی انسان‌ها «سیاه و سفید» در پیشگاه خداوند به یکسان پذیرفته‌اند⁶.

و اگرچه شمار سیاهان در میان مورمون‌ها بسیار اندک بود و دائماً هم روبه کاهش می‌رفت، اما به هرحال در روزهای آغازین کلیسای مورمون چند تن سیاه هم عضو کلیسا بودند⁷.

یکی از این معدود سیاهان الیجا ایبل بود که در دهه‌ی 1830 به کلیسای مورمون پیوست. زمانی که این دین هنوز در دوران طفولیتش بود. او از رهبران فعال در امور مورمون‌ها و از افراد نزدیک به جوزف اسمیت بود. اما، به رغم واقعیت‌های فوق، باز من بخش اعظم تاریخ مورمونیسم را متمایل به نژادپرستی می‌دانم و نه به عکس⁸.

من نخستین بار زمانی از نحوه‌ی برخورد زشت مورمونیسم با مسائل نژادی آگاه شدم که مقدس‌ترین متن مورمونیسم، یعنی «کتاب مورمون» را در دست گرفتم و خواندم⁹.

برخی چیزها فوراً توجهم را جلب کرد. مثلاً، خداوند، وقتی بندگانش کار زشتی خلاف اراده‌ی او می‌کنند پوستشان را سیاه می‌کند¹⁰.

یا آن‌هایی که به خدای مورمونیسم ایمان ندارند بدل به «آدم‌های سیاه و زشت... و کثیف می‌شوند¹¹.»

گناه، آشکارا به رنگ پوست ربط داده می‌شود، آن‌هایی که گناه‌شان کمتر است رنگ پوست‌شان به سفیدی می‌زند، و آن‌هایی که گناه‌شان بیشتر است رنگ پوست‌شان تیره‌تر است¹².

افرادی که از حالت بی‌ایمانی و گناه به در می‌آیند و توبه می‌کنند و به دین واقعی روی می‌آورند و خدای واقعی را پرستش می‌کنند، رنگ پوست‌شان از سیاهی به سفیدی می‌گراید¹³.

و فراتر از همه، وقتی که مسیح بر ساکنان باستانی آمریکای شمالی ظاهر می‌شود، سفید است¹⁴.

اما شواهد بیش از اینهاست. در یک کتاب مقدس دیگر آیین مورمون، متن قانون وحیانی، «مروارید گرانبها»[15] به اعتقادات و آموزه‌های نژادپرستانه‌ی بیشتری برمی‌خوریم.

یک نظام دینی – نژادی ساخته و پرداخته بیان می‌شود که در آن گفته می‌شود سیاهان امروزی اخلاف مستقیم دو شخصیت نفرین شده‌ی عهد عتیق هستند، قابیل و حام.

سیاهان، اخلاف این گناه‌کاران بزرگ (قابیل برادرش را می‌کشد و حام به تن عریان پدرش می‌نگرد) ذاتاً به دلیل داشتن چنین اجداد گناه‌کاری گناه‌کار هستند. اینان از طریق ژن، گناه‌کاری را از اجدادشان به ارث می‌برند و برای همین انسان‌های پست‌تری هستند¹⁶.

حواری اورسون هاید این انگاره‌ی دینی پست‌تر بودن ذاتی سیاهان را پر رنگ‌تر کرد و در ۱۸۴۵ اعلام کرد که فرودستی سیاهان نه فقط نتیجه‌ی پیوند ژنتیکی‌شان با قابیل و حام است؛ بلکه نتیجه‌ی اتفاق‌هایی هست که در هستی روحانی و «پیش از این دنیایی» افتاده است.

زمانی در دوره‌ی پیش از تاریخ در کهکشان‌ها، خداوند با لوسیفر نبرد کرد و برخی ارواح پیشاخاکی در این نبرد طرف او را نگرفتند بلکه بی‌طرف و منفعل ماندند. به دلیل این انفعال، در مقام تنبیه، به این ارواح زمانی که خاکی می‌شدند تنی سیاه داده شد¹⁷.

این کیهان‌شناسی نژادپرستانه چرا در دامان مورمونیسم اولیه پرورده شد؟

چرا نوعی جهان‌بینی در آن خلق شد که در آن سیاهان ذاتاً و فطرتاً گناه‌کار محسوب می‌شدند؟

چرا مورمونیسم فلسفه‌ی دینی ساخت که در آن سیاهان اخلاف شخصیت‌های نفرینی کتاب مقدس بودند و برای همین می‌بایست زیردست و تابع و مطیع می‌ماندند؟

جواب نهایی این است که این عقاید صرفاً مختص مورمونیسم نیست. این اندیشه‌ها در اوایل قرن نوزدهم در کل جامعه‌ی امریکایی جاری و ساری بود، یعنی در زمانی که مورمونیسم استقرار یافت¹⁸.

همان‌گونه که هنری بادون با ایجاز تمام گفته است، «مورمونیسم هم، مثل همه‌ی پدیده‌های دینی دیگر، منعکس کننده‌ی شرایطی تاریخی بود که در آن شرایط بوجود آمده و نمو کرده و شکل متمایز خود را گرفته بود... مورمون‌های مومن تجسم گرایش‌های اجتماعی شایع در فرهنگ امریکایی بودند که آنان در دامنش پرورش می‌یافتند¹⁹.»

حتی این انگاره‌ی خاص که سیاهان اخلاف قابیل و حام هستند یک عقیده‌ی فرهنگی- دینی شایع، خصوصاً در میان مسیحیان برده‌دار جنوب بود²⁰.

بله، تردیدی نیست، مورمونیسم جهت‌گیری خاص خود را در مسائل نژادی داشت، اما کلاً بهترین توضیح برای اعتقادات نژادی مورمون‌ها این است که بگوییم این اعتقادات انعکاس نژادپرستی گسترده و عمومی در میان پروتستان‌های آمریکایی سفید در دوران تکوین مورمونیسم بودند.

پس از همه‌ی این حرف‌ها، باید گفت که این باورهای نژادپرستانه‌ی مورمون‌ها در عمل منتهی به راه ندادن و کنار گذاشتن نهادی همه‌ی سیاهان از کسوت کشیشی در مذهب مورمون شد²¹.

و باید فهمید که در مورمونیسم، برخلاف مذهب کاتولیک – که در آن کشیشان گروه کوچک خود گزیده‌ای از پرهیزکاران دینی هستند – همه‌ی افراد خوش‌نام بالای دوازده ساله کشیش به حساب می‌آیند.

درواقع این نوع کشیشی، عرفی و متشکل از همه‌ی دین‌داران مذکر است (و البته زنان بدان راه ندارند). بنابراین، با انکار حق ورود سیاهان به کسوت کشیشی، مذهب مورمون به نحوی موثر مانع ورود کامل و با حق مساوی سیاهان به عضویت این مذهب می‌شد.

سیاهان که نمی‌توانستند در مذهب مورمون به کسوت کشیشان در‌آیند، از حقوق و امتیازات دینی مهمی محروم می‌شدند. از جمله حق شرکت در مناسک و تشریفات گوناگون که در اکثر حجره‌های مقدس معبد انجام می‌گرفت، و نیز «بستن» عقد ازدواج ابدی، که برای شعف کامل پس از مرگ ضروری بود.

دومین رهبر مورمون‌ها، بریگام یانگ²² بود که در 1849 توضیح داد که «چون قابیل جگر برادرش هابیل را درید... خداوند تخمه‌ی قابیل را نفرین کرد و این تخمه را از ورود به جرگه‌ی کشیشان منع کرد²³.»

این موضع بیش از یک قرن پابرجا بود. صد سال پس از حرف‌های یانگ، ريیس LDS در ۱۷ اوت ۱۹۴۹ علناً اعلام کرد:

«نگرش کلیسا نسبت به سیاهان همانی است که همیشه بوده است. این موضوع، مسأله‌ی اعلام خط مشی نیست، بلکه اعلام فرمان مستقیم خداوند است... فرمانی مبتنی بر اینکه سیاهان می‌توانند عضو کلیسا شوند اما فعلاً مجاز نیستند به کسوت کشیشان درآیند. پیامبر خداوند بیانات زیادی درباره‌ی چگونگی عمل به این اصل دارد. رییس بریگام یانگ گفته است: «چرا تعداد ساکنان روی زمین که نفرین شده‌اند و پوست سیاه دارند این‌همه زیاد است؟

علتش این است که پدران‌شان قدرت روحانیت مقدس و قانون خدا را نفی کردند. آنان محکوم به مرگ و نیستی هستند. و زمانی که همه‌ی دیگر فرزندان خدا از رحمت و روحانیت مقدس بهره‌مند شدند، آن‌گاه نفرین از تخمه‌ی قابیل برداشته خواهد شد، و آنان هم فراخواهند آمد و به کسوت کشیشان در خواهند آمد، و پس از آن همه‌ی رحمت‌هایی که ما اکنون از آن بهره‌مندیم بدانان هم خواهد رسید.»

موضع کلیسا نسبت به سیاهان را در صورتی می‌توان فهمید که یک آموزه‌ی دیگر را در ذهن داشته باشیم، و آن این است که رفتار ارواح پیش از حیات خاکی، تأثیر تعیین کننده‌ای بر شرایط و اوضاع این ارواح پس از خاکی شدن داشت... تحت این اصل، این محرومیت سیاهان از درآمدن به کسوت کشیشی به هیچ‌وجه بی‌عدالتی نیست²⁴.»

بیست سال بعد، در ۱۹۶۹، رییس LDS دوباره علناً این موضع را عیناً تکرار کرد:

«ما معتقدیم سیاهان، همانند سایر نژادها، باید در مقام یکی از اعضای جامعه از همه‌ی مزایای قانون اساسی بهره‌مند شوند، و امیدواریم اعضای کلیسا در همه‌جا وظیفه‌ی نظارت شهروندی خود را بجا آورند و مراقب باشند که این حقوق پایمال نشود. هر شهروندی بایستی از فرصت‌های مساوی و حمایت قانونی شهروندی برخوردار باشد. اما مسائل مربوط به ایمان، وجدان، و الاهیات از حیطه‌ی قانون مدنی بیرون هستند...

از همان آغاز، جوزف اسمیت و همه‌ی روسای کلیسا به ما آموخته‌اند که سیاهان، در عین اینکه فرزندان روحانی پدری مشترک و از اولاد والدین خاکی ما، آدم و حوا هستند، نبایستی هنوز به کسوت کشیشی درآیند، و دلایل آن هم به اعتقاد ما برخداوند معلوم است، اما نخواسته است آن‌ها را کاملاً بر انسان معلوم کند. پیامبرزنده‌ی ما، رییس دیوید او. مکی، گفته است، تبعیض ظاهری در کلیسا نسبت به سیاهان، چیزی نشأت گرفته از ما انسان‌ها نیست، بلکه منشأ آن به سرآغاز و به خداوند باز می‌گردد...²⁵.»

انقلاب ۱۹۶۹ جذابیت‌های خاصی دارد. برخلاف آن اعلامیه‌ی۲۰ سال پیش، در اعلامیه‌ی ۱۹۶۹ این انگاره تلویحاً موجود است که خود مورمون‌ها از محروم کردن سیاهان از درآمدن به کسوت کشیشی ناراحت بوده‌اند، و خودشان به جهل خودشان در مورد ارزش و مقصود این حکم واقف بوده‌اند، اما فقط از فرامین خداوند است که پیروی می‌کنند، فرامینی که مثل دیگر فرامین خداوند رازآمیز هستند.

آن‌ها در این اعلامیه بر این نکته پای می‌فشارند و تأکید می‌کنند که مسئولیت محروم کردن سیاهان به کسوت کشیشی به دوش آنان نیست، بلکه صرفاً مربوط به خداوند است. و باید توجه کرد که اعلامیه‌ی ۱۹۶۹ در مورد محرومیت سیاهان از درآمدن به کسوت کشیشی فقط منعکس کننده‌ی کسانی نیست که در قدرت هستند.

یک نظرسنجی در ۱۹۷۲ نشان داد که ۷۰ درصد مورمون‌های ساکن یوتا مخالف اعطای حق درآمدن به کسوت کشیشی به سیاهان بودند. علاوه بر این، یک سوم کسانی که در نظرسنجی شرکت کرده بودند عقیده داشتند که جر و بحث‌های فزاینده در دهه ۱۹۶۰ در مورد محرومیت سیاهان از درآمدن به کسوت کشیشی، بخشی از «توطئه سیاهان» برای تخریب دین مورمون بوده است²⁶.

اما بعد، در ۱۹۷۸، چیزی معجزه‌آسا رخ داد. فقط شش سال پس از آن نظرسنجی که ذکر آن رفت، سسلسله مراتب مورمورن‌ها بنابر ادعای خودشان، فرمان تازه‌ای از خداوند دریافت کرد. این بار، رئیس LDS علنا اعلام کرد:

«خداوند دعاهای ما را شنیده و با وحی تایید کرده‌است که آن روزی که از دیرباز وعده داده شده بود رسیده است که هر مومن و هر انسان ارزشمند در کلیسا می‌تواند به کسوت کشیشی درآید و این قدرت را داشته باشد که مرجعیت الاهی را به کار بندد و از هر رحمت شامل حال بندگان محبوب خداوند که از جانب او می‌آید بهره‌مند شود، و این شامل رحمت‌های معبد هم می‌شود. بنابراین، هر عضو مذکر کلیسا می‌تواند به کسوت روحانیت درآید و فارغ از نژاد یا رنگ پوستش²⁷.»

چه اتفاقی افتاده بود؟

پس از حدود صد و پنجاه سال محرومیت سیاهان از درآمدن به کسوت کشیشی، «کلیسای عیسی مسیح قدیسان متاخر» رسما از اینکه سیاهان کاملا در جرگه آنان قرار گیرند استقبال می‌کرد. آیا واقعا خدا عقیده‌اش را درباره‌ی اینکه سیاهان می‌توانند یا نمی‌توانند به کسوت کشیشی مورمون درآیند تغییر داده بود؟

یا اینکه صرفا دین مورمون در حال تطبیق دادن خود با آمریکای اواخر قرن بیستم بود که در آن چنین نژادپرستی آشکاری دیگر قابل دفاع نبود؟

طبق روایت رسمی مورمون‌ها، آنچه اتفاق افتاد این بود:
اسپنسر دبلیو. کیمبال در آن زمان رییس کلیسا و رهبر روحانی و تشکلاتی آن بود. او به یاد می‌آورد که وقتی نقدها و باریک‌بینی‌ها در مورد سیاست محرومیت سیاهان از درآمدن به کسوت کشیشان به اوج رسیده بود:

«قدم به معبد گذاشتم و به طبقه چهارم رفتم، جایی که محل گردهم‌آیی‌های وزین و سنگین ماست... پس از آنکه همه از معبد بیرون رفته بودند، زانو زدم و دعا خواندم. با تمام شور و حرارتی که در وجودم بود دعا کردم. می‌دانستم که امری پیش روی ماست که برای بسیاری از فرزندان خداوند حیاتی است... هر روز پس از روز دیگر تنها و با وقار و جدیت به اتاق‌های بالایی معبد می‌رفتم، و جانم و تلاش‌هایم را پیشکش می‌کردم تا این برنامه به پیش برود و به سرانجام برسد²⁸.»

کیمبال، علاوه بر دعاهای شخصی‌اش به درگاه خداوند، مساله را با رده‌های دیگر مورمون در میان گذاشت. بسیاری از رهبران مورمون با اشتیاق شروع به بحث در این مورد با یک‌دیگر کردند. بعد، دسته‌جمعی دعا خواندند، و دسته‌جمعی به درگاه خداوند نیاز بردند. در یکی از همین دعا خواندن‌ها و نیاز بردن‌های دسته‌جمعی، به پیش‌نمازی کیمبال، بود که اراده‌ی تازه‌ی خداوند آشکار شد. یکی از افراد حاضر در آن جمع چنین می‌نویسد:

«طی یکی از همین دعاها بود که وحی آمد. روح خداوند با قدرتی قاهر بر همه‌ی ما مسلط بود، احساس می‌کردیم چیزی شبیه اتفاقی که در روز عید خمسین و در روز وقف معبد کیرکلند رخ داده بود در حال رخ دادن است... همه‌ی ما همان ندا را می‌شنیدیم، همان شهادت شخصی را داشتیم که کلام دریافت شده، ذهن و اراده و صدای خود خداوند است²⁹.»

آیا این واقعاً روح خداوند بود که با «قدرتی قاهر» بر همه‌ی آن رهبران مورمون، بلافاصله پیش از وحی ۱۹۷۸ مسلط شده بود تا به محرومیت سیاهان از درآمدن به کسوت کشیشان پایان دهد، یا روح جامعه‌ی امریکایی پس از حقوق مدنی بود؟

عوامل متعددی هست که مرا ظنین می‌کند که پاسخ دوم پاسخ صحیح‌تری است.

نخست، نهاد نژادپرستی در آمریکا همزمان با جنبش حقوق مدنی سخت مورد حمله قرار گرفت. این جنبش حقوق مدنی بیش از همه از سخنان مارتین لوترکینگ در دهه‌ی ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ انرژی و قوت گرفته بود که این جنبش را به درون مردم برده بود.

در سال‌های پس از آن، جنبش برابری نژادی به نتایج تعیین کننده‌ای رسید: رفع تفکیک نژادی در مدارس، پایان دادن به تبعض حقوقی در استفاده از تسهیلات عمومی، استخدام، مسکن گزینی، و تصویب قانون «حقوق رأی دادن» در ۱۹۶۵.

تازه این‌ها که برشمردم فقط تعداد محدودی از موفقیت‌های بزرگ جنبش برابری نژادی بود³⁰. اگرچه سیاهان همچنان از واقعیت‌های نژادپرستانه‌ی بسیار زیادی در عذابند (خشونت پلیس، محرومیت از بودجه‌ی مختص رهن خانه، پشتیبانی محدود در کسب و کار، و غیره) اما جنبش حقوق مدنی ایالات متحده و از جمله مورمونیسم را از بیخ و بن دگرگون کرد³¹.

نژاد پرستی – اگرچه به کلی محو نشد – دیگر قدرت حقوقی، و فراتر از آن، قدرت فرهنگی، نداشت.

ثانیاً، کلیسای مورمون اندک‌اندک در پی جنبش حقوق مدنی هیجان و التهاب فضای اجتماعی را مستقیماً احساس کرد³².

طی دهه‌ی ۱۹۶۰، انجمن ملی برای بهبود وضع رنگین پوستان (NAACP) علناً شروع به اعتراض به نژادپرستی مورمون‌ها کرد، و سرمقاله‌هایی در روزنامه‌ها منتشر کرد که پر از اتهامات حقوقی علیه وقایع ناشی از سیاست نژادپرستی مورمون‌ها بود، و بسیاری از امکانات عمومی را در سرتاسر یوتا، که سیاست تبعیض نژادی شدیدی در آن اعمال می‌شد، تحریم کرد.

دانشگاه‌های بزرگ کم کم دانشگاه بریگام یانگ را تحریم کردند و تیم‌های ورزشی‌شان را از مسابقه دادن با بزرگ‌ترین دانشگاه مورمون منع کردند. حتی وقتی که دانشگاه‌ها اجازه‌ی مسابقه دادن با تیم‌های ورزشی دانشگاه بریگام را می‌دادند، خود قهرمانان از مسابقه دادن امتناع می‌کردند. مثل بازیگران بسکتبال دانشگاه سان خوسه، یا بازیگران فوتبال دانشگاه وایومینگ، و سوارکاران دانشگاه تگزاس- ال پاسو.

هر وقت ورزشکاران تیم‌های ورزشی دانشگاه بریگام یانگ به جای دیگری می‌رفتند تا مسابقه دهند، با اعتصاب و اذیت و آزار و هو کردن مواجه می‌شدند.

روحانیان در سرتاسر ایالات متحده اندک‌اندک به مخالفت با شرکت در کنسرت‌های گروه کر مورمون برخاستند. فشار فقط از بیرون نبود، از درون هم به همان اندازه فشار وارد می‌آمد. مشتی مورمون ضد نژادپرستی شروع به طرح مسائلی در درون گروه‌های خود کردند، و علناً رهبران‌شان را به دلیل عقاید و سیاست‌های نژادپرستانه‌شان مورد انتقاد قرار دادند.

و عامل سوم دخیل در پایان دادن به محرومیت سیاهان از درآمدن به کسوت کشیشی در دین مورمون، رشد حیرت انگیز مورمونیسم در خارج، خصوصاً در کشورهای کاملاً متفاوت مثل نیجریه و برزیل بود.

در دهه‌ی ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰، عده‌ی بسیار زیادی در برزیل به دین مورمون گرویدند، اما با آن اختلاط نژادی رنگارنگ و هویت‌های قومی در آن کشورها، برای مقامات مورمون کار دشواری بود که به درستی بگویند چه کسی سفید خالص است و چه کسی نیست. بنابراین، محرومیت سیاهان از درآمدن به کسوت کشیشان را نمی‌شد با یقین کامل تنفیذ کرد³³.

همانگونه که هنسن نقل می‌کند:

«کاملاً بدیهی بود که زمانی پیش از وحی و مکاشفه‌ی ۱۹۷۸ عده‌ای برزیلی به کسوت کشیشان درآمده بودند و این عده اجدادشان سیاه بودند. وقتی که کلیسا در ۱۹۷۵ اعلام کرد که باید معبدی در سان پائولو برپا شود، دیگر کار از کار گذشته بود. چون تحت سیاست قدیمی نه فرد مذکر با «خون سیاه» می‌توانست به این معبد برود، نه فرد مونث. گردآوردن جمعیت بزرگ درجه دومی از قدیسان در برزیل دهه‌ی ۱۹۷۰، امری آشکارا دور از تصور بود³⁴.»

امروزه هم هنوز تعداد سیاهان مورمون در ایلات متحده اندک است. اما افراد رنگین پوست در اطراف و اکناف جهان این دین تازه را پذیرفته‌اند، خصوصاً در آمریکای جنوبی. و انسان‌های ارزشمند مذکر بالای دوازده سال دیگر محروم از درآمدن به کسوت کشیشی نیستند و به دلیل پیوند «ژنتیکی» با قابیل و حام مجازات نمی‌شوند؛ به عکس، آن‌ها را به شکرانه‌ی وحی و مکاشفات تازه‌ی ۱۹۸۷ همچون برادران ایمانی می‌پذیرند.

شما چه فکر می‌کنید؟

آیا خداوند واقعاً عقیده‌اش را عوض کرد؟ یا بادهای ضد نژاد پرستی دهه‌ی ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ آمریکا – و ترکیبب جمعیتی تغییر یابنده‌ی کلیسای در حال رشد در خارج – محرومیت سیاهان از درآمدن به کسوت کشیشی را منسوخ و از نظر فرهنگی تحمل ناپذیر کرد؟

۳- نتیجه

پس از پایان خوانش مطالب کتاب درآمدی بر جامعه‌شناسی دین، در این‌جا توجه را به چند نکته معطوف می‌دارم. قصد من این است نشان دهم که راه‌حل‌های متفکران مسلمان، خصوصاً راه‌حل جناب آقای کمالی، توسط پیروان دیگر ادیان و آیین‌ها، به کار بردنی است و درواقع بسیاری از این راه‌حل‌ها توسط دیگران هم به کار گرفته شده است.

یکی از نتایج این نوع راه‌حل‌ها این است که بحث صدق و کذب، و ادله‌ی صدق و کذب مدعیات را تعطیل می‌کنند. مومنان وقتی روش خاصی را برای اثبات حقانیت دین خود به کار می‌گیرند، به مسائل و مشکلات آن روش توجه نمی‌کنند. اما اگر همان روش‌ها توسط رقبا به کار گرفته شود، در آن صورت خواهند گفت که این روشی نامقبول است.

در اینجا ابتدا مدعیات مورمون‌ها ذکر خواهد شد، سپس پرسشی درخصوص آن مدعا طرح و در پایان، پاسخ مورمون‌ها به پرسش‌ها در چارچوب‌هایی که مسلمین به کار می‌برند عرضه می‌شود.

۱-۳- کتاب مورمون وحی خداوند به جوزف اسمیت است³⁵.

پرسش: چگونه می‌توان از این مدعا به نحو عقلانی و مدلل دفاع کرد که کتاب مورمون کلام الله است؟

پاسخ: «اگر بتوان نظام اندیشه‌گی مورمونیسم را دستگاهی اصل موضوعی به شمار آورد، می‌توان گفت «کتاب مورمون کلام خداست» در آن دستگاه گزاره‌ای مبنایی و در حکم اصل موضوع است. در نظامات اصل موضوعی، بر صدق گزاره‌های مبنایی برهان ودلیل اقامه نمی‌شود، و اصل موضوعه را منطقاً اثبات نمی‌کنند.»

«مبانی و معانی گزاره‌ی کتاب مورمون کلام خداست را می‌باید در فرهنگ مورمونی چنان که در ۱۵۰ سال گذشته بروز یافته است جست‌وجو کرد و بازشناخت، نه با تمسک به تفکیک مصنوعی و مغالطه‌آمیز میان عقلانیات... گزاره کتاب مورمونی کلام خداست در منظومه‌های فکری نحله‌های گوناگون مورمونی همواره جای ویژه داشته، و به سایر گزاره‌ها و نظریه‌ها نیز معنا و جهت می‌بخشیده است.»

۲-۳- کتاب مورمون متنی به شدت نژادپرستانه است که به نحو شگرفی سیاهان را از دایره‌ی انسانی خارج می‌کند.

پرسش: سخنان و احکام نژادپرستانه نمی‌تواند کلام الله باشد، برای اینکه خدای قادر مطلق، عالم مطلق و خیر محض نمی‌تواند نژادپرست باشد. پس شما چگونه این‌ها را کلام الله به شمار می‌آورید؟

پاسخ: جامعه‌ی آمریکا در عصر نزول وحی بر جوزف اسمیت، جامعه‌ای سراسر نژادپرست بود، لذا خداوند اگر نژادپرستی را رد می‌کرد، آمریکاییان معنای عمیق آن را نمی‌فهمیدند. از این‌رو، خداوند به لسان قوم سخن گفت. همه‌ی آنها احکام موقتی بودند که امروزه منسوخ شده‌اند.

پلانتینجا نشان داده است که اثبات ناسازگاری بسیار دشوار است. هر مساله‌ای که شما به عنوان موضوعی ناسازگار با خداوند طرح کنید، منطقاً به شما نشان خواهیم داد که سازگار است.

۳-۳- کتاب مورمون متنی مردسالارانه است که چند همسری را هم تأیید کرده ‌است.

پرسش: مجاز کردن مردان به گرفتن چند همسر نمی‌تواند حکم خداوند عادل و خیرخواه باشد. از سوی دیگر، خداوند رحمان و رحیم نمی‌تواند موجودی مردسالار باشد. توجیه شما چیست؟

پاسخ: چند همسری ذاتی مورمونیسم نیست، بلکه بالعرض وارد دین مورمونیسم شده است. مشکل شما این است که مورمونیسم تاریخی را از مورمونیسم فرا تاریخی جدا نمی‌کنید. در زمان نزول وحی بر جوزف اسمیت، جامعه‌ی آمریکا به شدت گرفتار مردسالاری بود. خداوند به لسان قوم سخن گفته است. ضمن آنکه احکام مورمونی در زمان خود عادلانه و برتر از احکام جامعه به شدت گرفتار برده داری آمریکا بوده است.

۴-۳- در کتاب مورمون گزاره‌های کاذبی وجود دارد.

پرسش: خداوند عالم مطلق اگر سخن بگوید، سخن کاذب بیان نخواهد کرد، شما چه می‌گویید؟

پاسخ: وجود گزاره‌های کاذب در کتاب مورمون نافی وحیانیت آن نیست. مشکل از «فاعلیت فاعل» ناشی نمی‌شود، بلکه، خداوند با توجه به «قابلیت قابل» مجبور به بیان گزاره‌های کاذب شده است.

۵-۳- در زندگی جوزف اسمیت نکات بسیاری وجود دارد که قابل قبول نیست. مثلا گفته می‌شود که او ۲۷ همسر داشته است.

پرسش: چگونه پیامبری معصوم می‌تواند دست به چنان اقداماتی بزند؟

پاسخ: مشکل شما این است که ایمان ندارید. شما کافر، یعنی حقیقت‌پوش هستید. وقتی شما حقیقت چون آفتاب روشن مورمونیسم را انکار می‌کنید، پس حتماً لجوج، حسود، معاند و... هستید. از کجا می‌دانید، شاید خداوند به دلیلی که مصلحت آن بر ما روشن نیست به جوزف اسمیت فرمان داده بود مرتکب چنان اعمالی شود. کدام پیامبر جز پیامبر ما به شهادت رسیده است؟ آیا شما نمی‌دانید که جوزف اسمیت با انفجار بمبی، مورد سوء قصد قرار گرفت و به شهادت رسید؟ جوزف اسمیت تنها پیامبر شهید تاریخ است.

۶-۳- وقوف بر مسائلی که ذکرشان گذشت، جان هیک را بدان جا راند که نمی‌توان حقانیت مورمونی را به چالش کشید. برای اینکه همه‌ی ادیان دارای همان مسائل و مشکلاتی هستند که دین مورمون‌ها متضمن آنهاست.

هیک می‌گوید:
«همان‌طور که کسانی از ما که مورمون نیستیم مایلیم داستان سال ۱۸۲۷ جوزف اسمیت را که بنا بر آن او توسط فرشته‌ی مورمونی به چند لوح زرین هدایت شد، که بعداً ناپدید شدند، و پر از نوشته‌هایی بودند که او آنها را به کمک سنگ‌های خاصی به متن کتاب مورمون ترجمه کرد، خیال پردازی بدانیم، همین‌طور غیرمسیحیان (و درواقع برخی از مسیحیان) تمایل دارند این داستان را که عیسی، بعد از اینکه بر روی صلیب مرد، دوباره با جسم انسانی‌اش حیات یافت، چهل روز را با حواریون خود به سر برد، و سپس به طور جسمانی از دامنه‌ی کوهی در خارج از اورشلیم به آسمان عروج نمود وهم و پندار بدانند.

بنابراین ما باید نسبت به «تخیلات» همسایگان خود تا آنجا که این تخیلات به دیگران آزار نرساند بردبار باشیم، و نباید جنبش‌های تازه‌تر را مورد آزار قرار داد یا با تحقیر با آنها برخورد نمود. این کار اغلب از سوی کسانی انجام می‌شود که در خانه‌ی شیشه‌ای بزرگ و قدیمی و بنابراین قابل احترام زندگی می‌کنند و به افراد ساکن در خانه‌های شیشه‌ای تازه، موقتی و کوچک‌تر سنگ می‌اندازند³⁶.»

تا حدی که من می‌فهمم، اثبات اینکه متنی خاص کلام الله است، ممتنع است.

درست است که حل مسأله‌ی حرف زدن خداوند بسیار دشوار است، اما مدعای فعلی ما، ناظر به محدودیت‌های عقل بشری است، نه محدودیت‌های خداوند.

به تعبیر دیگر، حتی اگر خداوند قادر به حرف زدن باشد، اثبات اینکه کتابی خاص کلام الله است، در حدود توانایی‌های عقلانی ما انسان‌ها نیست.

این مدعا فقط ناظر به قرآن نیست، بلکه تمامی متونی که ادعا می‌شود کلام الله هستند، با این مسأله دست به گریبان‌اند.

پاورقی‌ها:

۱-David Persuitte 2000.Joseph Smith and the Origins of the Book of Mormon. Jefferson, N . C : McFarland and Company.

۲- بسیاری از محققان به اشتباه تاریخ دعوت دینی خاص اسمیت را ۱۸۲۰ ذکر می‌کنند. زمانی که چهارده ساله بود و بنابر ادعا برای نخستین بار فرشتگان یک روز در جنگل بر او ظاهر شدند. این نازل شدن مشهور فرشتگان بر او تا دهه‌ی ۱۸۴۰ نه جایی نوشته شد نه جایی از آن سخنی رفت. یعنی تا بیست سال پس از واقعه‌ی فرضی، که تردیدهای جدی در مورد صحت و مقرون به حقیقت بودن آن ایجاد می‌کند.
رجوع کنید به : منبع پاورقی شماره ی یک.

۳- Persuitte 2000,79.

۴-Hardy, B. C. 1992. Solemn Covenant. Urbana: University of Illinois press.

Hansen , Klaus. 1981 ,Mormonism and the American Experience. Chicago: University of Chicago press.
Ivins, Stanly. 1976.

اما هزاران تن از مورمون‌ها هنوز هم به چند همسری باور دارند و عمل می‌کنند- خصوصاً چند زنی.

بنگرید به:
Bennion, Janet. 1998.Women of Principle: Female Networking in Contemporary Mormon Polygyny. New York: Oxford University press.

این مورمون‌ها را کلیسای مستقر در سالت لیک سیتی مرتد می‌داند. اما باید به خاطر داشته باشیم که آنان خودشان را مورمون حقیقی می‌دانند و کلیسای مستقر در سالت سیتی را شاخه‌ی ارتدادی و بدعت‌گذار.

۵-Doctrines and Covenans 89:9.

۶-I I Nephi 26:33.

۷- Embry, Jessie. 1994.Black Saints in a White Church : Contemporary African American Mormons. Salt Lake City : Signature Books.

۸-see Bringhurst 1981.

۹- معتقدان مومن مورمونیسم می‌گویند «کتاب مورمون» وحی مستقیمی از جانب خداوند است که جوزف اسمیت به نحوی معجزه‌آسا آن را در دهه‌ی ۱۸۲۰ از روی الواح زرین ترجمه کرد و بعد این الواح زرین پس از اتمام ترجمه غیب شدند. در نظر شکاکان غیرمعتقد، «کتاب مورمون» نوشته‌ی خود جوزف اسمیت است که با استفاده از منابعی که آن زمان در دسترس بوده و نیز با استفاده از تخیل خود آن را نوشته است. بنگرید به: Persuitte 2000

۱۰-I I Nephi 5:21.

۱۱- I Nephi 12:23.

۱۲- Jacob 3:8, 9.

۱۳- I I I Nephi 2:15.

۱۴- I I I Nephi 19: 30.

۱۵- The Pearle of Great Price.

۱۶- Taggart 1970, 71.

۱۷- Bringhurst 1981, 87, Hansen 1981, 196.

۱۸-Hansen 1981.

۱۹- Henry Bowden 1981, xi.

۲۰- Smith 1972, Stanton 1951.

۲۱- Bush and Mauss 1984.

۲۲- طبق نظر بریگام یانگ، اختلاط نژادی در چشم خداوند از گناهان کبیره‌ی مستوجب مرگ بود. به نقل از:
Hansen 1981, 195.

۲۳- Bringhurst 1981, 84.

۲۴-Brighurst 1981, 230.
لطفاً توجه کنید که اعلامیه‌های ۱۹۴۹ و ۱۹۶۹ و ۱۹۷۸ در اصل بسیار طولانی‌تر بوده‌اند، من فقط گزیده‌ای از آن ها را نقل می‌کنم.

۲۵- Bringhurst 1981, 231.

۲۶- Bringhurst 1981, 172.

۲۷- Bringhurst 1981, 178.

۲۸-Kimball 1982, 450.

۲۹-Embry 1994, 31.

۳۰-Eitzen and Zinn 2001, 535.

۳۱-Hansen 1981 , 199.

۳۲-Embry 1994, BRINGHURST 1981.

۳۳-Grover 1990.

۳۴-Hansen 1981, 203.

۳۵- کتاب مورمون به فارسی ترجمه شده است. ترجمه کتاب به شرح زیر به خواننده‌ی ایرانی معرفی شده است:

«کتاب مورمون»، گزارشی کوتاه درباره قوم نافی و لامانیان است که برای لامانیان یعنی باقی ماندگان خاندان اسراییل، همچنین برای یهودیان و امت‌ها نوشته شده و نگارش آن از طریق فرمان و روح نبوت و وحی بوده است. کتاب مورمون شامل پانزده بخش اصلی است که به استثنای یک مورد کتاب نامیده می‌شوند. زمان حوادث کتاب مورمون از سال ۶۰۰ قبل از میلاد تا سال ۴۲۱ میلادی را در برمی‌گیرد و بخش عمده‌ی آن تحریری نو از تاریخ باستانی بنی اسراییل است که به موازات بخش تاریخی کتاب مقدس نگارش یافته است.

در سال آخر یا حدود آن «مورونی» که آخرین تاریخ‌نگار نافیایی بود، گزارش را مختوم و برای خداوند پنهان کرد تا در آخرالزمان ظاهر شود، همان‌طور که خدا قبلاً از طریق انبیای قدیم خویش سخن گفته بود. در سال ۱۸۲۷همین مورونی که در آن هنگام از خاک برخاسته بود، آن الواح منقوش را به جوزف اسمیت تسلیم کرد. جوزف اسمیت این کتاب را به انگلیسی ترجمه کرده‌است و سرکار خانم فاطمه توفیقی آن را با ترجمه‌ی دقیق و شیوای خود به فارسی برگردانده است. حجت الاسلام و المسلمین توفیقی نیز راهنمای مترجم و ویراستار علمی این اثر بوده است. گفتنی است انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب این کتاب را در ۷۷۹ صفحه و با قیمت ۵۴۰۰ تومان منتشر کرد.»

۳۵- جان هیک، بعد پنجم، کاوشی در قلمرو روحانی، ترجمه بهزاد سالکی، قصیده سرا، صص ۲۶۸- ۲۶۷.