محکومیت با علم قاضی

محمد مصطفایی

در بسیاری مواقع‏، برای صدور یک حکم، قضات به «علم قاضی» استناد می‏کنند و در برخی موارد حکمی برای متهمی صادر می‏شود که شاید به حق نباشد و حتا منجر به مرگ او بشود.

محمد مصطفایی، وکیل و فعال حقوق بشر، در برنامه‏ی «یک پرونده در عدلیه» به موضوع نقش علم قاضی در اثبات بی‏گناهی یا گناه‏کاری یک متهم می‏پردازد.

محمد مصطفایی: در بسیاری از پرونده‏های قضایی، به خصوص احکامی که در ارتباط با پرونده‏های سنگسار و اعدام از سوی مرجع قضایی صادر می‏شود، قضات به استناد «علم قاضی»، به عنوان یکی از دلایل اثبات مجرمیت متهمان، مبادرت به انشای رأی می‏کنند.

چون «علم قاضی» یکی از دلایل اثبات جرم در قانون آیین دادرسی کیفری ما شناخته شده، می‏تواند به عنوان ادله‏ی ثبوت دعوی، نقش بسیار مهمی را در گناه‏کاری یا بی‏گناهی متهمان ایفا کند.

به این صورت که در مواردی که راه‏های اثبات جرم، در قانون توسط قانون‏گذار احصاء نشده باشد، قاضی می‏تواند با علم خود و با شرط و شروطی (که نام خواهم برد)، برای اثبات جرم، از علم قاضی به عنوان دلیل، بهره ببرد.

در صورتی که دلایل اثبات جرم توسط قانون‏گذار در قانون، نسبت به یک جرم مشخص، ذکر نشده و در آن علم قاضی وجود نداشته باشد، قاضی نمی‏تواند از علم خود برای صدور حکم به محکومیت متهمین، استفاده کند.

به عنوان مثال، در حد زنا، راه‏های ثبوت زنا در دادگاه، توسط قانونگذار، احصاء شده و علم قاضی در آن دخیل نمی‏باشد. بنابراین‏، علم قاضی نمی‏تواند به عنوان دلیل محکومیت شخص، مورد استناد قرار بگیرد.

دراین خصوص، حتا ماده‏ی 73 قانون مجازات اسلامی مقرر کرده:

«زنی که همسر ندارد، به صرف باردار شدن، مورد حد قرار نمی‏گیرد. مگر این که زنای او با یکی از راه‏های مذکور در این قانون ثابت شود.»

در رابطه با حد لواط هم: «حاکم می‏تواند طبق علم خود که از راه متعارف حاصل می‏شود، حکم کند.»

این طریق اثبات دعوی در احراز جرم هم‏جنس بازی زنان و راه‏های ثبوت سرقت و قتل هم در قانون ما آمده است.

امروز در قانون آیین دادرسی و رویه‏ی قضایی محاکم دادگستری کشورمان، «علم قاضی» را داریم که برای کشف جرم و به عنوان یکی از راه‏های ثبوت دعوی پذیرفته شده و قاضی می‏تواند با جمع‏آوری قرائن و امارات جرم (نه با دلیل) به یقین رسیده و به علم خود استناد کند.

قانون‏گذار مجازات مرگ را برای برخی از جرایم، از جمله زنا ـ که سنگسار در نظر گرفته شده ـ لواط، محاربه و قتل به رسمیت شناخته است.

مجازاتی که در صورت اجرای آن، جان افراد از بدن‌شان خارج می‏شود و در صورت پدید آمدن دلیل جدیدی بر بی‏گناهی آن‏ها، دیگر نمی‏توانیم جان اشخاص را به آن‏ها برگردانیم. به همین‏ خاطر، قضات باید از این طریق اثبات دعوی به گونه‏ای استفاده کنند که حق احدی ضایع نشود.

برخی از افراد به دلیل کینه و خصومتی که با دیگران دارند (که من بارها با آن مواجه شده‏ام) سعی می‏کنند با مهیا نمودن یک دلیل واهی و بی‏اساس، از طریق قانونی، دست به انتقام‏گیری یا آزار و اذیت دیگری بزنند و قصد دارند با مظلوم جلوه دادن خود، طرف مقابل را از طریق دادگاه، به زانو دربیاورند و به هدفی که می‏خواهند برسند. تنها راهی که به این منظور می‏توانند درنظر بگیرند، مسیر دادگستری است.

نمونه‏ی چنین موردی، شکایتی بود که سال گذشته، یک نفر علیه چهار نفر از موکلین من کرد. در این شکایت او ادعا کرد که این چهار نفر به ایشان تجاوز کرده‏‏اند. بدون این که هیچ دلیلی داشته باشند. دادگاه هم مظلوم‏نمایی این شخص را دید و حکم به اعدام این چهار نفر داد. هر چند که دیوان عالی کشور، این حکم را فعلا نقض کرده است.

حکمی هم که در مورد این پرونده صادر شد، نسبت به علمی بود که قضات کسب کرده بودند.

خُب این علم قاضی زیان‏بار و ممکن است آثار آن مرگ یک متهم یا متهمانی را در پرونده‏ای، با صدور حکم اعدام در بر داشته باشد.

برای این که قضات به علم قاضی استناد کنند، اول ضروری است که علم قاضی از طریق متعارف تحصیل شود، نه از راه‏های غیرعادی مانند مظلوم جلوه نمودن یا سحر و جادو و الهام و…

علم قاضی باید به گونه‏ای باشد که مردم نوعا از آن طریق تحصیل علم کنند.

این موضوع در ماده‏ی 120 قانون مجازات اسلامی مقرر شده که حاکم می‏تواند به علم خود که از طریق متعارف حاصل می‏شود، استناد جوید.

مشکلی که ما در حال حاضر در مورد این مسایل داریم، این است که بر خلاف کشورهای پیشرفته، از تکنولوژی و تجهیزاتی که می‏تواند جرم را کشف کند و کار دستگاه قضایی را راحت کند، نمی‏توانیم استفاده کنیم و توجه چندانی به این تجهیزات نمی‏دهیم.

امکان دارد، عده‏ای با تشکیل پرونده‏ای واهی و بی‏اساس، در دادگستری، از اختیاراتی که قضات دارند، برای هدف‏های سوء خود استفاده کنند که نمونه‏ی آن در بالا آمده است.

علم قاضی، موضوع خطرناکی است که حتا در مورد پروند‏های سنگسار هم مصداق پیدا کرده و برخی از افراد بر اساس همین علم قاضی، به مجازات‏های سنگینی محکوم شده‏اند.

قاضی نمی‏تواند، صرفا از عنوان علم قاضی در احکام‏اش استفاده کند، بدون این که قرائن و شواهدی را در پرونده متذکر شود و اعلام کند.

من در پرونده‏ها با این موضوع مواجه هستم و می‏بینم که چطور برخی از افراد و نه تنها موکلین من، به استناد علم قاضی، محکومیت پیدا می‏کنند و ما با مشکلات فراوان باید بتوانیم راه‏هایی را پیدا کنیم تا آن‏ها را از طرق قانونی تبرئه کنیم و حتا اگر هم تبرئه شوند، در زندان بوده‏اند و متاسفانه این بی‏عدالتی در حق آن‏ها مصداق پیدا می‏کند و اعمال می‏شود.