«این نی مانند انسان حرف می‌زند»

مینو صابری

زمانی که در «وبلاگ زمانه» برنامه موسیقی مقامی ترکمن‌ها را معرفی کردم در آخر به مخاطبین عزیز گفتم: «گرچه در آغاز صحبت‌هایم از دشواری راه گفتم، اما خدا را سپاس می‌گویم که پیش از مرگ‌ام؛ شنیدن نوایی از یکی از نوازندگان ترکمنستان را نصیب‌ام کرد».

شاید تنها اثر به‌جای مانده از این نوع نی‌نوازی همین باشد؛ که استاد «مجید تِکه» بخشی ترکمن؛ در اختیار ما گذاشته است.

نی زبان‌دار کوچک؛ نوعی نی مخصوص ترکمن‌ها

مجید تکه در باره‌ی نی زبان‌دار کوچک می‌گوید:

نی زبان‌داری که ما قبلآ داشتیم؛ می‌توانست کلمات را تقریبآ مانند انسان ادا کند. همین صدای ساز استاد مراد بردی را اگر کسی گوش کند و زبان ترکمنی و یا حتی ترکی بداند می‌تواند متوجه شود که چه کلماتی را ادا می‌کرد. خیلی نزدیک به کلماتی که انسان به‌کار می‌برد ادا می‌کرد.

چه کلماتی را ادا می‌کرد؟ لطفآ ترجمه فارسی آن‌را برای ما بگویید.

مثلآ می‌گفت: «همان نزدیک آب‌راهه باش؛ که مارال ِتو برای آب گرفتن می‌آید»

متاسفانه باید گفت این‌جور نی‌نوازی را امروزه نداریم. حتی اساتید ترکمنستان هم؛ در این کیفیت نمی‌توانند بزنند. تقریبآ می‌شود گفت با رفتن اساتید قبلی این نوع نی‌نوازی هم از بین رفته است.

صدایی که از این نی زبان‌دار ‌شنیدیم؛ به‌راحتی تا پرده‌ی چهاردهم «دوتار» هم می‌تواند صدای «اکتاو» دوتار را بگیرد.

مجید تکه می‌گوید با رفتن اساتید قبلی این نوع نی‌نوازی هم از بین رفته است

گرفتن این صدا برای نی زبان‌دار تقریبآ می‌شود گفت غیر ممکن است! حالا چطور اساتید گذشته‌مان می‌توانستند بگیرند و ادا کنند این خودش یک معمای بزرگی است که مثل انسان، مثل یک خواننده‌ی خیلی حرفه‌ای؛ بتواند با نی کلمات را به این زیبایی ادا کند تا صدا خودش را بالا بکشد و صدای پرده‌ی سیزدهم و چهاردهم را بگیرد.

نی زبان‌دار داخل مشت دست جا می‌شود و هیچ‌گونه سوراخی روی آن نیست. در هنگام نواختن؛ نُت‌ها به‌وسیله‌ی سوراخ‌هایی که توسط انگشت مشت شده‌ی نوازنده ایجاد می‌شود؛ به‌جود می‌آید.

«حاج محمد ایری» مدیر فنی گروه موسیقی «ملانفس» ساکن بندر ترکمن؛ این نوع نی‌نوازی را در پیش گرفته است. هر چند که به مهارت استاد مراد بِردی نمی‌نوازد؛ اما صدای ساز او هم بسیار شنیدنی است.

حاج محمد ایری در باره‌ی این نوع نی‌نوازی می‌گوید:

نی زبان‌دار کوچک؛ مانند «مورس» است که در گذشته برای خبر رسانی استفاده می‌کردند. اغلب کسانی که این نی را در دست می‌گیرند در سوراخ آن فوت می‌کنند و این اشتباه است.

این نی را با زبان نگاه می‌دارند و باید سر آن‌را به ته زبان چسباند. باید این‌قدر تمرین کنی و آن‌را روی زبان بگذاری تا زبان عادت کند؛ در تمرین‌های اولیه به دلیل تماس نی با انتهای زبان، زبان تا مدت‌ها می‌خارد؛ به همین خاطر هر کسی نمی‌تواند صدای این نی را در بیاورد. خیلی مشکل است.

این نی فقط مختص ترکمن‌ها است؟

بله. مختص ترکمن‌ها است و در حال حاضر کسی نوازنده‌ی این نی نیست. حتی در ترکمنستان هم نیست.
من با این نی نوعی ریتم را در مراسم جشن و عروسی‌ها می‌زنم.

حاج محمد ایری؛ مدیر فنی گروه موسیقی ملانقس؛ در حال نواختن نی زبان‌دار کوچک؛ (عکس‌ها از مینو صابری)

حاج محمد ایری افسانه‌ای تعریف می‌کند که مربوط به پیدایش این نوع نی‌نواری هست.

«اسکندر شاه» دو شاخ کوچک روی سرش داشته که آن‌را زیر تاج مخصوصی پنهان می‌کرده. هر زمان که آرایشگری برای کوتاه کردن موی سر او به کاخ می‌رفته؛ بعد از این‌که موهای اسکندر شاه را کوتاه می‌کرده؛ توسط جلاد سرش از تن جدا می‌شده تا راز شاه برملا نشود.

روزی یک جوان برومند به کاخ می‌رود تا موهای اسکندر شاه را کوتاه کند. اسکندر شاه به جوان می‌گوید: حیف است تو کشته شوی. من دلم نمی‌آید تو را بکُشم؛ اما تو هم راز من‌را به کسی نگو.

مرد جوان قول می‌دهد که این راز را در سینه نگه‌دارد. او مدت‌ها راز اسکندر شاه را در سینه نگاه می‌دارد اما چون نمی‌شود راز را در سینه نگاه داشت؛ به بیابان خلوتی می‌رود و در آن چاه خشک شده‌ای را می‌بیند که انواع نی‌ها هم در اطراف آن روئیده. سرش را داخل چاه می‌کند و فریاد می‌زند: «اسکندر شاه، شاخ داره»

از قضا روزی چوپانی همراه گوسفندان‌اش از کنار آن‌ چاه عبور می‌کرده. از اطراف چاه یک «نی» می‌چیند و وقتی در آن می‌دمد می‌بیند این نی مانند انسان حرف می‌زند و می‌گوید: «اسکندر شاه، شاخ داره».

از همان وقت نام این ساز را «دیللی تویدوک کیجیگ»، یا همان نی‌زبان‌دار کوچک می‌گذارند.

ترکمن‌ها نی زبان‌دار دیگری هم دارند؛ که در برنامه‌ای جداگانه که به انواع نی ترکمنی می‌پردازیم؛ آن نی را نیز معرفی خواهیم کرد.

ویدئویی در همین ارتباط: