یکم آذر، روزی برای اصفهان تاریخی

بیژن روحانی

یکم آذرماه ماه روز اصفهان است. از سال ۱۳۸۳ و به ابتکار جمعی از کوشندگان فرهنگی و انجمن‌های غیر دولتی در اصفهان، تصمیم گرفته شد تا همه‌ساله روزی به نکوداشت این شهر تاریخی و فرهنگی اختصاص یابد تا به این وسیله هر سال مجالی فراهم شود برای بازاندیشی به جایگاه اصفهان در میان شهرهای ایرانی و بررسی مشکلات و خطراتی که حیات فرهنگی و اجتماعی آن را تهدید می‌کند. سرانجام با هم‌اندیشی‌های فراوان، روز یکم آذرماه به عنوان روز نکوداشت اصفهان انتخاب شد و از سال ۱۳۸۴ تاکنون این روز از سوی علاقه‌مندان به تاریخ این شهر گرامی داشته می‌شود.

در متن بیانیه‌ای که در سال ۱۳۸۴ و به منظور تصمیم‌گیری برای انتخاب روزی به نام اصفهان منتشر شده در خصوص دلیل انتخاب روز یکم آذر چنین آمده است: «از آنجا که احداث باروی حفاظتی یا حصار بزرگ اصفهان به منظور تضمین امنیت شهر تاریخی اصفهان در دوران دیلمیان و در زمان حسن رکن الدوله دیلمی (۳۶۶ - ۳۲۲ هجری قمری) صورت گرفت و برپایی این باروی امنیتی به عنوان نقطه عطفی در تاریخ اصفهان شناخته می‌شود، یادروز آن رویداد تاریخی از این روی شایسته‌تر از دیگر پیشنهادهاست. هم‌چنین چون در آن زمان برپایی باروی بزرگ اصفهان بر بنیان زایچه این شهر در آذرماه (برج قوس) صورت گرفت، لذا روز یکم آذرماه هر سال (مطابق با ۲۲ نوامبر) به عنوان روز نکوداشت اصفهان برگزیده می‌شود». (لینک)

چین‌خوردگی کاشی‌های گنبد مسجد شاه در میدان نقش جهان، منبع: مهر

امسال به جز همایشی که دوستداران تاریخ اصفهان برگزار می‌کنند تعدادی نمایشگاه نیز با محور نشان دادن فرهنگ و هنر این شهر در نقاط مختلف برپا خواهد شد. از جمله نمایشگاه مرتضی بخردی در خصوص تلفیق هنر مدرن و معماری سنتی در گالری آپادانا، نمایشگاه پوسترهای بزرگداشت اصفهان در خانه‌ی هنرمندان، نمایشگاه «زنده‌رود» در کتابخانه‌ی مرکزی شهرداری و نمایشگاه عکس‌های استاد حسن کسایی نوازنده‌ی برجسته نی در موزه‌ی هنرهای معاصر.

آثار تاریخی اصفهان در معرض خطر

اصفهان اما که یکی از شهرهای مهم تاریخی ایران به شمار می‌آید، همواره حیات بناها و بافت تاریخی‌اش با عوامل متعددی تهدید شده است. در سال‌های اخیر احداث برج مرتفع جهان‌نما در نزدیکی میدان نقش جهان باعث شد تا یونسکو به ایران هشدار دهد در صورت عدم کوتاه شدن این برج، میدان نقش جهان در فهرست آثار در خطر قرار می‌گیرد. در آخرین تصمیم‌گیری کمیته‌ی میراث جهانی یونسکو که در مردادماه برگزار شد، این کمیته ضمن توجه به کوتاه شدن ارتفاع برج از ایران خواست تا این عملیات را تا مرحله‌ی نهایی و تخریب کامل طبقه‌ی یازدهم برج ادامه دهد و برنامه‌ی مدیریتی ویژه‌ای برای تعيين ميزان ارتفاع ساختمان‌ها به منظور حفظ منظر تاريخی تدوین کند.

خانه‌ی پناهنده، عکس مهدی فقیهی، منبع: ایران‌نامه

اما به جز تهدید میدان نقش جهان، گزارش شده است گنبد مسجد شاه اصفهان نیز در وضعیت ناپایداری قرار گرفته و به همین دلیل بخشی از کاشی‌های این گنبد زیبا اکنون چین خورده و در حال فروریختن است. برخی دلیل این امر را به کار بستن شیوه‌های نامناسب مرمتی در گذشته می‌دانند. برخی از استادکاران مرمت از نامه‌نگاری‌های چندساله‌ی خود با میراث فرهنگی و هشدار نسبت به وضعیت گنبد سخن می‌گویند. افزایش نگرانی‌ها در خصوص یکی از نامدارترین مساجد ایرانی سبب شد تا رئیس سازمان میراث فرهنگی اصفهان در آبان ماه سال‌جاری اعلام کند به زودی داربست‌هایی برای بررسی وضعیت گنبد و مرمت آن در اطراف این بنای تاریخی نصب خواهد شد.

طرح‌های توسعه‌ی شهری نیز در سال‌های اخیر بخش مهمی از آثار اصفهان را در معرض خطر و تهدیدات جدی قرار داده‌اند. به جز طرح عبور مترو از زیر محور چهارباغ اصفهان و هم‌چنین گیرکردن دستگاه حفار مترو در زیر رودخانه‌ی زاینده‌رود و در مجاورت سی و سه پل، طرح شهری در میدان عتیق اصفهان نیز مورد انتقاد جدی دوستداران و حافظان میراث فرهنگی قرار گرفته است.

خانه‌ی پناهنده در معرض تخریب، عکس مهدی فقیهی، منبع: ایران‌نامه

میدان عتیق یا میدان کهنه در کنار مسجد جامع اصفهان، از قدیمی‌ترین بخش‌های بافت تاریخی این شهر به حساب می‌آید و قدمت آن به دوران سلجوقی می‌رسد. این میدان محل تلاقی چهار محور تاریخی در این شهر است، اما اخیراً پروژه‌ی احیای میدان عتیق و مجموعه پیرامون آن توسط «سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان» آغاز شده و قرار است زیرگذر، پارکینگ و مرکز خدماتی و تجاری احداث و هم‌چنین محوطه جلوخان و خود میدان ساماندهی شود؛ اما به اعتقاد بسیاری از کارشناسان میراث فرهنگی حجم عملیات ساختمانی، احداث زیر گذر و پارکینگ و هم‌چنین اختصاص بخش اعظم فضاهای جدید به کاربری تجاری با معیارهای حفاظتی در بافت‌های تاریخی هم‌خوانی ندارد و به ارزش‌های تاریخی و شهری این منطقه توجهی نشده است.

به جز فضاهای شهری و بناهای عمومی این شهر تاریخی، برخی دیگر از آثار از جمله تعدادی از خانه‌های تاریخی اصفهان که در فهرست آثار ملی نیز به ثبت رسیده‌اند در سال‌های اخیر یا تخریب شده‌اند و یا در معرض خطر قرار گرفته‌اند. در جدیدترین اتفاق از این دست و در هفته‌ی گذشته، بخشی از خانه‌ی تاریخی نواب مربوط به دوران صفویه توسط اهالی محل تخریب شد. این خانه در سال 1384 در فهرست ملی آثار تاریخی به ثبت رسیده بود.

منار دارالضیافه در محله‌ی جویباره، منبع: مهر

به گزارش خبرگزاری مهر، اهالی محل برای آسان کردن رفت و آمد خود اقدام به تخریب ساباط یا گذرگاه سرپوشیده‌ای کردند که از جنب این خانه تاریخی می‌گذشت. در برابر تخریب این بخش از خانه و گذرگاه چند صدساله، هنوز اقدامی قانونی به عمل نیامده است.

از دیگر خانه‌های تاریخی اصفهان که به دلیل بی‌توجهی و فراموشی در حال تخریب است می‌توان از خانه‌ی تاریخی پناهنده که قدمت آن نیز به اواخر دوران صفوی می‌رسد نام برد. این خانه که در بخش غربی خیابان چهارباغ پایین واقع شده از سال ۱۳۵۴ به ثبت آثار ملی رسیده است، اما به دلیل عدم همکاری مالک خصوصی و کم توجهی سازمان‌های ذی‌ربط در حال نابودی است.

از وسعت بافت تاریخی اصفهان مدام کاسته می‌شود، منبع: مهر

مناره‌های کاروانسرای دارالضیافه که قدمت آن به قرن هشتم قمری و دوران ایلخانی می‌رسد نیز در وضعیت مناسبی قرار ندارد و احتمال فروریختن بخش‌هایی از آن می‌رود. این مناره‌ها در محله‌ی جویباره، یکی از کهن‌ترین محله‌های اصفهان، قرار گرفته است و ارتفاع آنها به ۳۸ متر می‌رسد. احداث باغچه و محوطه‌ی چمن‌کاری شده در کنار پایه‌های فرسوده‌ی این اثر هفتصد ساله سبب شده است تا هر روز آب و رطوبت به داخل دیواره‌های آن وارد شده و آن را از درون سست کند. این مناره‌های بخشی از یک کاروانسرای بزرگ بوده‌اند که اکنون اثری از آن وجود ندارد.

طی ۲۵ سال گذشته تعداد زیادی از خانه‌های تاریخی اصفهان به کلی از میان رفته است و اکنون نیز مدام از وسعت دو هزار و چهارصد هکتار بافت تاریخی این شهر کاسته می‌شود.