محمد بهمن بیگی

شهرنوش پارسی‌پور

محمد بهمن بیگی از شخصیت‌های بی‌همتایی است که در زندگی‌ام با آنها برخورد کرده‌ام. این شخصیت به گونه‌ای بر من تاثیر گذاشته است که در هرکجای دنیا بوده‌ام و در هر زمان همیشه به یاد او بوده‌ام. او از نمونه افرادی‌ست که برای من به عنوان سرمشق همیشگی درآمده است. محمد بهمن‌بیگی در بهمن ماه سال ١٢٩٩ به دنیا آمده است. براین پندارم که در یک چادر عشایری و در هنگام کوچ به دنیا آمده است.

بهمن بیگی بر اثر زد و خورد ایلات و عشایر قشقایی با دولت و در میان خود به همراه خانواده‌اش به تهران کوچانده می‌شود. او در تهران تحصیل می‌کند و در مقطع آغازین سال‌های سی با استفاده از اداره‌ی اصل چهار که ابتکار ترومن، رئیس جمهور آمریکا بود جیپی به دست می‌آورد و به میان عشایر قشقایی می‌رود. هدف او ریشه‌کن کردن بی‌سوادی در میان عشایر است.

او دست به کار ساخت مدارس عشایری می‌شود. مدارس در زیر چادر و در طویله‌ها و در فضای باز. چنین است که در فاصله‌ی زمان کوتاهی بی‌سوادی در میان عشایر قشقایی ریشه‌کن می‌شود. طرح محمد بهمن‌بیگی آنقدر موفق است که دولت با پافشاری زیاد به او می‌قبولاند که عشایر دیگر را نیز زیر پوشش آموزشی خود قرار دهد.

در سفر عید به جنوب ایران چند روزی میهمان محمد بهمن بیگی بودیم. ایشان چادری در دشت سبز بهاری به پا کرده بود. جمع ما مرکب از روانشاد دکتر حسن مرندی، نجف دریابندری، فهیمه راستکار، روانشاد حبیب شقایی و همسرش، و پسر من علی که در آن موقع بسیار کوچک بود به جمع خانواده‌ی مهربان بهمن بیگی پیوستیم. سکینه خانم، همسر او از عشایر لر با لباس‌های محلی و پسری که از این بانو به دنیا آمده بود نیز در جمع حضور داشتند.

در این سفر بود که از ایشان شنیدم که دولت به او پیشنهاد کرده بود تصدی پست وزارت آموزش و پرورش را بپذیرد. بهمن بیگی گفته بود تنها در صورتی این مقام را قبول می‌کند که مرکز این وزارت‌خانه به استان فارس و شهر شیراز منتقل شود. او به هیچ عنوان علاقه‌ای به خروج از استان فارس نداشت. در آن موقع کتابی از بهمن بیگی خوانده بودم به نام «عرف و عادات عشایر قشقایی».

کتاب بسیار جالب بود و پیش از دیدن نویسنده مرا مجذوب خود کرده بود. اکنون در زیر آن چادر عشایری ما در حضور مردی بودیم که ضمن دانش زیاد این ویژگی را هم داشت که با تمام وجود به رسومات عشایری عشق می‌ورزید. یادم هست که باران می‌آمد و بهمن‌بیگی با لحنی رمانتیک می‌گفت خانم‌ها، آقایان، آیا می‌دانید که هر قطره‌ی این باران برای ما یک قطره‌ی شیر است؟ در آن زمان که پیش از انقلاب بود مصرف الکل نهی نشده بود. از این روی شراب خلار شیراز به وفور توزیع می‌شد.

خوراک را اما آشپز عشایری تهیه می‌کرد که به سبکی کاملاً محلی بود. دل و جگر گوسفندی را که در همان جا ذبح کرده بودند به سیخ کشیدند و سپس روده‌ی گوسفند را که بسیار تمیز شسته شده بود دور آن پیچیدند و کباب کردند. گوشت گوسفند اما به مصرف پلو گوشت رسیده بود. خوراکی بسیار خوشمزه که ما شهریان عقب مانده را به هیجان می‌آورد. صبح روز بعد برای بازدید از مدرسه‌ای عشایری سوار ماشین شدیم و به روستای مجاور رفتیم.

دانش‌آموزی هفت‌ساله که در میان تحصیل در کلاس اول بود پای تخته رفت و ما مکلف شدیم هر واژه‌ای را که می‌خواهیم به او بگوییم تا بنویسد. پسرک تمام واژه‌ها را نوشت و هربار فریاد زد: بفرما! فریاد او بسیار بلند و رسا بود. بهمن‌بیگی توضیح داد که خود او این روش فریاد زدن را به آنها آموخته است. دلیل این امر بسیار ساده بود: عشایر مردمی فقیر با پیراهن‌های ارزان قیمت هستند. باید صدای‌شان بلند باشد تا کارشان راه بیافتد.

اکنون مجلسی در خانه‌ی نجف دریابندری را به خاطر می‌آورم. دکتر غلامحسین ساعدی نیز حضور داشت. او از نوع افرادی بود که با حکومت وقت تضاد شدیدی احساس می کرد. ساعدی داشت به شدت از اوضاع و این که دیگر تحملش دارد به پایان می‌رسد سخن می گفت. بهمن بیگی گفت من حاضرم کاری حقیقی به شما پیشنهاد کنم. بیا و در میان عشایر درس بده و یا به عنوان پزشک در چرخش کار کن.

فقط یک شرط دارد که به والاحضرت اشرف یا دیگر شخصیت‌ها ناسزا نگویی، اما غیر از این آزادی مطلق داری که هرکار دلت خواست انجام بدهی. به راستی هرقدر ساعدی ناامید و اندوه‌زده بود، بهمن‌بیگی سرشار از انرژی و شادی بود. شبی هم افتخار داد و با جمع دوستان به خانه‌ی ما آمد. هنوز از این که میزبان چنین میهمان والایی بودم به خودم می‌بالم. در آغاز انقلاب اسلامی بهمن بیگی از شیراز به تهران آمد و تا جایی که یادم هست مدتی میمهان خانم فخری خانم گلستان بود.

تابستان سال ١٣٥٨ بود. او مجبور شده بود از شیراز به تهران بگریزد چون به راستی ممکن بود عده‌ای ابله جان او را بگیرند. بهانه‌ها زیاد بود. خودم از دهان یکی از روشنفکران ایران بود که شنیدم می‌گفت بهمن بیگی دختران عشایر را فاسد کرده است. آنها ظاهراً در یک جشن ملی، رقص عشایری کرده بودند. خانم روشنفکر بسیار نگران بود که مبادا این دخترکان معصوم فاسد بشوند. این هم از همان بحث‌های احمقانه‌ای بود که وقتی دیگر حرفی ندارید که بزنید بر زبان می‌آورید. به هرحال حتی در آن حالت فرار بهمن بیگی شوخ و سرزنده بود. گل وجود این مرد را به راستی از شادابی و انرژی آفریننده وام گرفته بودند.

آخرین باری که بهمن بیگی را دیدم چندسالی پس از انقلاب اسلامی بود. خانم سیما کوبان به مناسبت چاپ کتاب «ایل من بخارای من»، نوشته بهمن بیگی یک نشست ادبی ترتیب داده بود. از من هم دعوت شده بود در این جلسه شرکت کنم. بهمن بیگی باز با همان انرژی مثبت در جمع ظاهر شد. کتاب البته حامل داستان‌ها و خاطرات بسیار جالب بود. یکی از این خاطرات به مقطعی بازگشت می‌کرد که بهمن بیگی و چند تن از همراهانش با جیپ به رودخانه‌ای رسیده بودند که بی‌موقع طغیان کرده بود، اما او باید از رود عبور می‌کرد و خود را به موقع به جایی می‌رساند.

عشایر در حال کوچ راه حلی به عقل‌شان رسیده بود. آنان دست جمعی جیپ را با سه سرنشین روی دوش گرفته و از رود عبور کرده بودند. این ابداً به معنای آن نبود که از اربابی اطاعت کنند، بلکه اما کار آنان به این دلیل انجام گرفته بود که این مرد کار را می‌شناختند و می‌دانستند که باید از رود عبور کند.
خاطره‌ی دیگری از بهمن بیگی به خاطرم مانده است. او پسر یک کدخدا بود و از نظر مقام اجتماعی در رده‌ای پایین‌تر از خان قرار می‌گرفت.

می‌دانیم که این مسئله سلسله‌ی مراتب در عشایر از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. یکی از جنگ‌های بزرگ بهمن بیگی بر سر این بود که احترام از دست رفته‌ی طایفه‌ی مطرب‌ها را به آنها بازگرداند. او به این مسئله در آثار خود توجه داده است، اما خاطره به مجلس زیر چادر بازگشت می‌کند. بحث‌هایی در جریان بود و مرد جوانی از عشایر با احساسات شدید انتقاداتی از دستگاه داشت که برزبان می‌آورد. بهمن بیگی او را با خشونت نهی کرد و به نظر من بسیار حق داشت.

همیشه ممکن بود گوش آدم حرامزاده‌ای باز باشد و بشنود و دردسر درست کند. این با فلسفه‌ی بهمن بیگی مغایرت داشت. او می‌گفت عصر حمل سلاح به پایان رسیده. اینک «قلم» جای تفنگ را می‌گیرد. او به وضوح و روشنایی می‌دید که عصر عشایر مستقل به پایان رسیده. به طور کلی تمامی آدمیان کره‌ی زمین به جایی رسیده‌اند که آزادی فردی خود را دارند از دست می‌دهند. ما در اندرونه‌ی یک دهکده‌ی جهانی زندگی می‌کنیم. تنها راه برتری یافتن سواداندوزی‌ست.

در آخرین سال‌های فعالیت بهمن بیگی امر سوادآموزی تمامی عشایر زیر نظر او قرار گرفت. کار در حال انجام بود که انقلاب رخ داد. روانشاد حبیب قشقایی می‌گفت روزی مجسمه‌ی بهمن بیگی را از طلا خواهند تراشید. البته درست کردن مجسمه از طلا امکان‌پذیر نیست، چون آن را در بهشت هم کار بگذارند بالاخره دزدی پیدا می‌شود که آن را بدزدد، اما این حقیقتی‌ست که خاطره‌ی این مرد بزرگ به چند دلیل باید در حافظه‌ی اجتماعی ایران ثبت شود. یکی از مهم‌ترین این دلایل مثبت‌گرایی مردی‌ست که همیشه و همیشه آماده بود تا کاری انجام دهد، کوچک یا بزرگ.