«محمد جلالی آخرین شاعر ملی است»

ایرج ادیب‌زاده

انتشار هم‏زمان سه کتاب شعر از محمد جلالی (م. سحر) شاعر ایرانی ساکن پاریس، با نام‏های «داوری»¹، «گفتمان‏ الرجال»²، «قصه‏ی ما راسته»³، گفت‏وگوها و اظهارنظرهایی را در محافل ادبی و میان شخصیت‏های ادبی و نویسندگان ایرانی برانگیخت.

در گفت‏وگویی با محمد جلالی (م. سحر)، ابتدا از او در باره‏ی محتوا و مضمون کتاب‏های تازه‏اش می‏پرسم:

نام یکی از این کتاب‏ها «داوری یا عریضة‏النساء» (اندر باب بی‏شوهری در ایران)، دیگری «قصه‏ی ما راسته» و سومی «گفتمان الرجال» نام دارد.

کتاب «داوری» که یک مثنوی بلند حدود ۲۵۰ صفحه‏ای است، تحت تاثیر تصویری که در اینترنت دیدم، سروده شده است. این تصویر نشان می‏داد که تعدادی از زنان محجبه در ایران تظاهرات کرده بودند و روی پلاکاردی که در دست‏شان بود، نوشته شده بود «بی‏شوهری در ایران، خیانت است به قران!»

این مثنوی به این صورت شروع شد و می‏خواست بیان احوال وضعیت زنان در ایران باشد. البته ادامه پیدا کرد و حدود ۲۵۰ صفحه شد. منتها در این مثنوی که به این صورت آغاز شد و تداوم پیدا کرد، داستان‏ها و مسائل مختلفی مطرح شده‏اند.

اسم داوری را هم من در آخر انتخاب کردم، چون به نظرم رسید که این کتاب کیفرخواستی است علیه کسانی که در این ۳۰ سال جامعه‏ی ما را به این روز انداخته‏اند. یک منظومه‏ی طنزآمیز است که ضمن طنز، جد هم مطرح می‏شود و در واقع نقدی اجتماعی، فرهنگی و سیاسی از ۶۰-۷۰ سال تاریخ معاصر ایران است.

در ارتباط با کتاب «گفتمان‏ الرجال»، من شروع کرده بودم به نوشتن دوبیتی‏های طنزآمیز با لحن دوبیتی‏های محلی و از تیپ دوبیتی‏های باباطاهر، از زبان گروه‏های مختلف اجتماعی.

وقتی مجموعه‏ی این دوبیتی‏ها تمام شد، اسم «گفتمان‏ الرجال» راگرفت. چون از قول رجال و گروه‏های مختلف اجتماعی، فرهنگی و سیاسی ایران صادر شده بودند.

این کتاب هم نقد اجتماعی، فرهنگی و فکری جامعه‏ی ایران است. برای نمونه، دوبیتی‏های شیخ ابوال‏مدرن چپستانی یا دوبیتی‏های طوطی خان چپ آوازه، دوبیتی‏های حاج شیخ عبدالرفرم سکولاری، دوبیتی‏های آقابالاخان وجیه‏المله، دوبیتی‏های جناب دبیرنظام پلیس‏الاسلام و…

«قصه‏ی ما راسته» داستان زبان فارسی است و منظومه‏ی بلندی است که بر اساس وزن‏های عامیانه و فولکلوریک سروده شده است؛ «یکی بود یکی نبود، غیر از خدا هیچ‏کی نبود»... به این صورت، بر وزن متل‏ها و با لحن محاوره‏ای شعر عامیانه‏ی فارسی شروع شده و انتقادی است از کسانی که به دلایل ایدئولوژیک و سیاسی، نسبت به تاریخ و فرهنگ ایران بی‏مهری می‏ورزند، جایگاه زبان فارسی را تنزل می‏دهند و مدعی هستند که این هم زبان قومی است مانند بقیه.

در صورتی که نقش بسیار مهم، تاریخ‏ساز و فرهنگ‏ساز زبان فارسی را که زبانی مربوط به همه‏ی اقوام ایرانی است و نه تنها ایران، بلکه افغانستان، تاجیکستان و خیلی از کشورهایی که امروزه به زبان فارسی تکلم نمی‏کنند ( مانند هند، پاکستان و ترکیه) ولی این زبان نقش اساسی در بُن‏مایه‏ی فرهنگی و تاریخی این کشورها داشته است، نمی‏توان نادیده گرفت.

در هر صورت این شعر هم پاسخی است به آن سری از افکاری که به نوعی در پشت آن مساله‏ی سیاسی و جدایی‏خواهی است، ولی نیش حمله‏شان به زبان فارسی است. در واقع، داستان طنزآمیزی از ماجرای زبان فارسی است.

برای این که از دنیای شعری شما دور نشویم، چند دوبیتی از کتاب گفتمان ‏الرجال را از زبان خود شما بشنویم:

پس اجازه بدهید، دوتا دو بیتی از دوبیتی‏های دلال‏الاسلام، حاج‏ آقای عبدالبورژوای میدان باری را برای‏تان بخوانم:

ز تجارُم، به بازارُم گذر بی
سرُم شیخ و فقیه‏اُم تاج سر بی
خری سرگرم کار اقتصادُم
که طبق امر رهبر، کار خر بی!
مرا از علم و صنعت بی‏نیازی است
که از دلالی‏اُم اسلام راضی است
مو در ایران فروشی بی‏جوازُم
مراد از بورژوازی، بی‏جوازی است

دوتا دوبیتی هم از دوبیتی‏های مولانا نورالدین ابن‏ابی‏الفَکور

سری لاهوتی و پایی زمینی
مو مشهورُم به روشنفکرِ دینی
گَهی با عاشقانُم هم نوایی
گَهی با قاتلانُم هم نشینی
به انسان کوبی ِ پوتین و نعلین
شفاعت از خدا خواهُم در این بین
مویُم مجموع ِ روشنفکری و دین
انا نَوعاً عجیباً ذوحَیاتِین

محمد جلالی (م. سحر)

آقای جلالی، شما با وجود این که بیش از ۳۰ سال است در خارج از ایران زندگی می‏کنید، اما به قول داریوش آشوری عمیقاً ایرانی مانده‏اید و به ویژه آن‏چه در این سال‏ها در ایران و بر ملت ایران گذشته است را در شعرهای‏تان بازگو کرده‏اید. خودتان م.‏سحر را بیشتر یک شاعر اجتماعی می‏دانید یا تغزلی و حسی؟

من شعر را از خیلی کودکی شروع کردم. فکر می‏کنم خواندن و نوشتن را که یاد گرفتم، هشت یا ۹ ساله بودم که ابیات منظوم می‏نوشتم. در دبیرستان هم غزل می‏نوشتم. همیشه طبع‏ام بیشتر با غزل، تغزل و اشعار عاطفی جور بوده است.

اگرچه من هیچ‏وقت در ایران کاری منتشر نکردم. چهارساله‏ی دوره‏ی دانشگاه‏ام را در دانشکده‏ی هنرهای زیبا گذراندم، اما حتی نزدیک‏ترین دوستان من اطلاع نداشتند که من شاعری غزل‏سرا هستم.

من اصولاً طبع جنگی نداشتم و قصد این که از طریق شعر وارد دعواهای سیاسی بشوم در میان نبود. اما اتفاقاتی که افتاد و ما و نسل ما گرفتار آن طوفان‏ها شد را نمی‏شد ندیده گرفت و نمی‏شد در برابر این همه ویرانی، این همه خسارت و نابودی از لحاظ جانی، مالی، مهاجرت بزرگ، جنگ و… سکوت کرد.

در نتیجه من خود را ناگزیر می‏دانستم که عکس‏العمل نشان بدهم. این عکس‏العمل‏ها در شعر من بروز کرد. به همین دلیل بود که در سال ۱۳۵۸ که در این‏جا دانشجو بودم، اولین کتاب‏ام که مایه‏های اعتراض در آن هست، به اسم «یاد آر، ز شمع مرده یاد آر» در پاریس منتشر شد.

بعد هم ماجرای حزب توده و پیوستن آن‏ها به حکومت دینی‏ای که حاکم می‏شد، موجب شد نمایش‏نامه‏ی طنز آمیز «حزب توده در بارگاه خلیفه» را بنویسم.

بعد از آن کتاب «قمار در محراب» که انتقاد سرسختی از دست‏آویز کردن دین در قدرت و بازی گرفتن مذهب و ایمان مذهبی مردم برای کسب و حفظ قدرت است، منتشر شد. این سه کتاب هم ادامه‏ی همان روال است.

اما من عمیقاً خودم را یک شاعر غزل‏سرا می‏بینم و بیشتر کارهایی که شخصاً دوست دارم، تغزل‏ها و کارهای عاطفی و شخصی سروده شده‏، چه در اوزان نیمایی و چه در اوزان کلاسیک هستند. بیشتر خودم را در این‏گونه شعرها پیدا می‏کنم.

اما از این بابت هم اظهار پشیمانی نمی‏کنم که چرا شعر سیاسی گفته‏ام. ناگزیر بودیم بگوییم. همه فریاد کردند؛ هر کسی به زبان و صدای خود. من چنین فرصت و آمادگی‏ای را داشتم که این اعتراض را به زبان شعر بیان کنم و از این طریق صدای بی‏صداها باشم و امیدوارم توانسته باشم تا حدی صدای بی‏صدایان کشورم و نسل‏ام را انعکاس داده باشم.

صدای بی‏صدایان می‏زند موج
ز قعر جان آزادی‏پرستم

مو اون جانُم که جسمُم در سفر بی
چو با شب زیستُم نامُم «سحر» بی
مُرادی جُز حقیقت رهبرُم نیست
مرادُم را حقیقت راهبَر بی
گر این دل را میان ِ جنگ بُردُم
همینُم بس که دور از ننگ بُردُم
به خاکِ دیگران، در گوشه‏ی خویش
هنر ورزیدم و فرهنگ بُردُم

مو که دلداده‏ی مِهرِ دیارُم
از آن محسودِ اهلِ روزگارُم
که با دستِ هُنرپرورده‏ی شعر
فراروی بدی آیینه دارُم

به جز ایران که با وی زیسته ستُم
به دیّارو دیاری دل نبستُم
صدای بی صدایان می زند موج
زقعرِ جان ِ آزادی پرستُم

نه هرگز درغمِ تشریف و جامه
نه لُطفِ خاص و نه تأییدِ عامه
فرود آرم غریو شعرِ خود را
چو مُشتی بر دهان ِ خویش‏کامه

دکتر صدرالدین الهی، از ورای سه کتاب اخیرتان، دو ویژگی در شعر شما دیده است؛ بیان شاعرانه و نوعی وطن‏پرستی ناب، دور از شعار و خالی از ننگ و نیرنگ و بر فراز این دو، جرأت گفتن و نترسیدن از این که چه خواهند گفت:

حقیقت این است که من هیچ نوع خودسانسوری را به خودم تحمیل نمی‏کنم. یعنی اصولا نمی‏توانم. فکر می‏کنم هر هنری همین‏طور است. در لحظه‏‏ی خلاقیت کسی نمی‏تواند فکر کند که اگر این را بگویم چه خواهد شد، فردا چه کسی بدش می‏آید و چه کسی خوش‏اش خواهد آمد. این صحبت‏ها در کار سرایش و سرودن شعر نیست.

برخی از اشعار شما،رنگی انتقادی دارند و بسیاری از آنان از روی‏دادهای سال‏ها و به ویژه‏ ماه‏های اخیر تاثیر بسیار گرفته است. فاجعه‏ی مرگ ندا، دختر جوانی که در راهپیمایی اعتراضی دور از خشونت مردم ایران شرکت کرده بود، آخرین نگاه معصومانه‏اش را بر بی‏رحمی و شقاوتی که بر او گذشته، باز نگاه داشته است. شما نیز چند شعر در باره‏ی ندا گفته‏اید:

نـدای شهید ما

این دخت وطن فدای ایران شده است
خونش جاری برای ایران شده است
با چهره‏ی لاله گون و چشم ِ نگران
آزادی را «نــدا»‌ی ایران شده است

شما جنبش اعتراضی مردم ایران در چند ماه اخیر را از نگاه یک شاعر چگونه دیدید؟

من هم مانند همه‏ی ایرانی‏ها، در این ۳۰ سال جز این که فلاکت و بدبختی جامعه را ببینیم و رنج بکشیم و غصه بخوریم، کار دیگری از دست‏مان برنمی‏آمد و کاری انجام نمی‏گرفت. در واقع همه چشم‏انتظار حرکتی بودند.

اما دیدن به حرکت درآمدن جامعه‏ی ایران، آن هم برای تحقق نظرگاه و کسب حقوق‏شان که همان مساله‏ی رأی بود و این که «رأی من کجاست»، فکر می‏کنم برای همه‏ی ایرانی‏ها خیلی شوربرانگیز و اشتیاق‏آفرین بود.

در میان ایرانی‏ها، برخی که شاخک‏های حسی‏شان قوی‏تر است، اگر شاعر یا هنرمند باشند، طبیعی است که متأثر می‏شوند.

بالطبع من هم متأثر شدم و طی این چند ماه، هر اتفاق مهم و هیجان‏انگیز و یا دردناکی که در جامعه اتفاق می‏افتاد، مرا متأثر می‏کرد و به تاثیر از آن، شعرهایی را هم می‏سرودم.

یکی از آن‏ها هم همان شعر «جنبش سبز» بود. این شعر قصیده‏ای بود که روز اول بعد از انتخابات و قبل از سخنرانی آقای سید علی خامنه‏ای سروده شده بود. این قصیده خطاب به ایشان است و ایشان را برحذر می‏داشت از کاری که ایشان سرانجام کردند و دستور کشتن دادند.

ما بی‌شماریم
صدها هزاریم
فریاد شوریم
فرزند کاریم
زاد ِزمستان
روح بهاریم
چون صبح روشن
آئینه واریم
از شب پرستان
پروا نداریم
تاب و شکیبیم
قول و قراریم
با مهر میهن
پیمان گزاریم
چشم امیدی‏ام
شوق دیاریم
از بند ِ ایران
دل برنداریم
آزاده پودیم
آزاده تاریم
آزادگان را
گل در کناریم
چشم بدان را
پیکان ِ خاریم
با جور و بیداد
در گیر و داریم
سرخ شقایق
خون اناری‏ام
چون آب ِ جاری
درجویباری‏ام
آئینه‏ی دوست
بردست یاریم
در کام دشمن
چون زهر ماریم
قهر ِنیاکان
خشم ِ تباریم
جان عدو را
خنجرگذاریم
دشمن شکافیم
دشمن شکاریم
جوینده‏ی روز
درشام تاریم
آینده سازیم
آینده کاریم
ما بی‌شماریم
ما بی‌شماریم
ما بی‌شماریم
ما بی‌شماریم

▪ ▪ ▪

پانوشت‌ها:

۱ـ داوری یا عریضةالنساء (اندر باب بی شوهری در ایران): این کتاب، منظومه ای ست طنزآمیز و بلند ( یک مثنوی ٢٣٥ صفحه ای) در زمینهء نقد سیاسی و فرهنگی و فکری و اجتماعی ایران معاصر.
در مقدمه این کتاب می‌خوانیم : « ... بی هیچ غرور کاذب یا تواضع مصنوعی ، صادقانه می گویم که در این منظومه ، فرهنگ ایران و زبان شعر فارسی به سخن درآمده است تا گوشه‌ای از آنچه را که بر ملت ایران و نسلهای سوخته و ارزش های برباد شدهء این کشور رفته است ، بازگو کند و برستمی که بر ایران و ایرانیان می‌رود، شهادت دهد!»

این کتاب به طرح ها و تلخنگاری های نقاش و گرافیست نامدار ایرانی ساکن پاریس ، «خاور» تزیین ومصور شده است.

۲ـ گفتمان الرجال: این کتاب منظومه‌ای‌ست، طنزآمیز شامل دوبیتی‌های به‌هم پیوسته از زبان گروه‌های اجتماعی و سیاسی و فرهنگی گوناگون در نقد مسائل سیاسی و فرهنگی جامعه معاصر ایران. این کتاب نیز با طرح های «خاور» مصور شده است.

٣ـ قصه‌ی ما راسته: منظومه‌ای است بلند که در اوزان هجایی و فولکلوریک و به تأثیراز زبان و فرم متل‌ها و ترانه‌های محلی و مردمی فارسی سروده شد است. این منظومه به تاریخ زبان فارسی و کارکرد این زبان در قوام ملی و هویت فرهنگی و تاریخی ایرانیان می پردازد و به طنز خاص خود، برخی از داوری های سیاسی و غیر منصافانهء رایج در بارهء زبان فارسی را نقد می کند و با زبانی صمیمانه و شوخ، به برخی گفتارهای مرسوم ، پیرامون میراث فرهنگی ایران زمین خرده می‌گیرد.

هرسه کتاب از سوی«انتشارات پیام» منتشر شده‌اند و علاقمندان می‌توانند به نشانی‌های الکترونیک زیر از طریق ناشر یا سراینده این کتاب ها را تهیه کنند:

م.سحر(پاریس) : mim.sahar@yahoo.com و m.sahar@free.fr
ناشر (لوکزامبورگ و آلمان): payam.bayan@yahoo.de