فلسفه‌ی مرگ

حمید پرنیان

فرض کنید تا یک ساعت دیگر زنده نیستید. دیگر برای شما بی‌معنی است که برای آینده‌تان برنامه‌ریزی کنید. آینده‌ی شما مانند کودکی است که زندگی‌اش را شما دارید شکل می‌دهید؛ دوست دارید کودک‌تان شاد باشد و برای خودش کسی بشود تا به‌اش افتخار کنید، و او هم به شما علاقه داشته باشد.

مرگ، به همه‌ی این برنامه‌ها پایان می‌دهد؛ اگر مرگ به‌معنی نابودی باشد، پس از نظر اکثر ما مردن چیز بسیار بدی است. بخش نخست کتاب «فلسفه‌ی مرگ» تاملی فلسفی درباره‌ی مرگ است. این کتاب نمی‌خواهد بگوید که مرگ گذاری است به زندگی پس از مرگ، نمی‌خواهد بگوید که مرگ ادامه‌ی زندگی ما است. بل استیون لوپر¹ خیلی صریح ادعا می‌کند که مرگ پایان زندگی است.

لوپر در مقدمه‌ی کتاب ۲۶۴ صفحه‌ای‌اش می‌نویسد: «حتی کسانی که به زندگی پس از مرگ ایمان دارند نیز باید به دلالت‌ها و معانی نابودی بیاندیشند. نابودی به آن‌ها خواهد گفت که چرا زندگی جاودان این‌قدر برای‌شان مهم است: این تنها راه خلاص‌شدن از شر نابودی است.»

وقتی می‌میریم، از چیزهای خوبی که لذت‌آور بودند محروم می‌شویم. اما اگر مرگ، چیزهای بد را از ما بگیرد چه؟ کسی را فرض کنید که عزیزش را از دست داده و بسیار خراب و محزون است، یا کسی که از بیماری لاعلاج و کشنده‌ای رنج می‌برد، آیا آن‌وقت باز هم می‌گوییم مرگ چیزهای خوب را از ما می‌گیرد و مرگ چیز بدی است؟

پس می‌توان به این نتیجه رسید؛ اگر مرگ بتواند ما را از شر زندگی بد رها سازد چیز خوبی است و اگر ما را از زندگی خوب محروم سازد چیز بدی است. لوپر مدعی است اکثر تئوری‌هایی که درباره‌ی مرگ پرداخته شده‌اند از این نتیجه‌گیری دفاع می‌کنند.

کتاب «فلسفه‌ی مرگ» نوشته‌ی اسیون لوپر

بخش نخست این کتاب «مردن» نام دارد که عمدتن به دیدگاه اپیکور، فیلسوف یونان باستان، می‌پردازد؛ «اپیکور می‌کوشد ما را متقاعد سازد که میل به جاودانگی را از کله بیرون کنیم و فکر نکنیم که مرگ به ما آسیب خواهد رساند. از دید اپیکور خیلی سخت است که بفهمیم آیا مرگ به انسان زیان خواهد رساند یا نه؛ تنها زمانی مرگ می‌تواند کسی را آسیب بزند که وی زنده باشد. در صورتی که اگر کسی مرده باشد دیگر زنده نیست. هم یافتن چنین فردی خیلی سخت است و هم فهمیدن این‌که آیا مرگ برای وی آسیب‌رسان بوده است یا نه.»

اگر بودن را مساوی زنده‌بودن بگیریم آن‌گاه لازم است که درباره‌ی «زنده‌بودن» بحث کنیم و مشخص کنیم که زنده‌بودن یعنی چه. فصل دوم کتاب «فلسفه‌ی مرگ» به همین موضوع می‌پردازد. اگر ما بمیریم و قلب‌مان را در بدن دیگری پیوند بزنند، آن‌گاه می‌توانیم بگوییم هنوز زنده‌ایم و وجود داریم؟

بخش سوم کتاب درباره‌ی این بحث می‌کند که مرگ چیست. در این فصل، لوپر به ما نشان می‌دهد که مرگ چه تفاوتی با پیرشدن دارد. هم‌چنین با روی‌کردی تحلیلی، معانی «مرگ» را روشن خواهد ساخت؛ آیا مرگ، روند مردن است؟ یا وضعیتی است که قربانی در روند مردن وارد آن می‌شود.

آیا مرگ، دائمی است؟ اگر هست، پس این دوباره-زنده‌شدن‌هایی که پزشکان گزارش داده‌اند چیست؟ زنده‌بودن دانه‌ها تا زمان بهار، تا وقتی رشد کنند دچار وقفه است؛ یا حتی تخمک قورباغه‌ها و انسان که یخ می‌زنند و پس از بازشدن یخ‌شان زندگی‌شان جریان پیدا می‌کند. پس زندگی می‌تواند دچار وقفه شود و بعد جریان پیدا کند. «روند زنده‌بودن می‌تواند دچار وقفه شود و بعد جریان یابد. اما اگر روند مرگ کامل اتفاق بیافتد زنده‌شدن غیرممکن است.»

بخش چهارم کتاب «فلسفه‌ی مرگ» به دیدگاه اپیکور باز می‌گردد که مرگ نمی‌تواند به کسی آسیب برساند. «اگر وجودنداشتنِ پیش از تولد برای ما بد نبوده است و اگر وجودنداشتنِ پس از مرگ هم مانند وجونداشتنِ پیش از تولد است، پس وجودنداشتنِ پس از مرگ هم برای ما بد نیست».

ولی چون مرگ، ما را از هستی به ناهستی گذار می‌دهد سخت خواهد بود که بفهمیم آیا این گذردادن سخت است یا نه یا رخ‌دادهای پس از مرگ برای ما دشوار خواهد بود یا نه. «تنها چیزی که از دیدگاه اپیکور آسیب‌رسان است دردی خواهد بود که متحمل خواهیم شد، تازه آن را هم نمی‌شود تجربه کرد.»

بخش پنجم و ششم، به چالش‌هایی می‌پردازد که بخش چهارم ایجاد کرده است؛ چیزی به ما آسیب می‌رساند که برخلاف علایق و منافع ما باشد، و زمانی زندگی ما آسیب خواهد دید که چیزی آن را بدتر از آن‌چه هست کند. بر همین اساس، لوپر به مفهوم «به‌زیستی» می‌پردازد.

«آن‌هایی که از آسیب‌رسان‌بودن مرگ دم می‌زنند، آسیب را به درد فرومی‌کاهند: یعنی مردن ما را از دردکشیدن آزاد می‌سازد، و آن‌وقت به ما دیگر آسیبی نخواهد رسید. اما این برداشت از درد، خیلی ساده‌اندیشانه است. برخی هم می‌گویند مرگ ما را آسیب می‌زند چون ما را از خوبی‌ها محروم می‌سازد.»

بخش ششم به معمای زمان‌مندی اپیکور اختصاص دارد؛ «آسیب‌رساندن در ظرف یک زمان مشخص روی می‌دهد؛ یعنی بدترشدن وضعیت ما نیازمند گذشتن مقدار زمان مشخصی است. این پیش‌فرض اپیکور اشتباه است، زیرا حتی اگر زمانی هم وجود نداشته باشد که زندگی ما در ظرف آن زمان بدتر شود، باز هم مرگ می‌تواند آسیب‌رسان باشد.»

بخش هفتم و هشتم و نهم کتاب «فلسفه‌ی مرگ» به این می‌پردازد که آیا خودکشی و قتل شفیقانه و سقط جنین نادرست است یا نه؛ «نادرست‌بودن قتل با آسیب‌رساندن در ارتباط است، نتایجی که تا الان درباره‌ی مرگ گرفته‌ایم در مورد قتل هم صادق است. اما اگر مرگ برای ما بد نباشد آیا می‌توان نتیجه گرفت که قتل نیز از نظر اخلاقی ایرادی ندارد؟ پاسخ به این سووال نیاز به تفکر دقیقی دارد.»

لوپر سه دیدگاه را در این‌باره طرح و نقد می‌کند: «دیدگاهِ آسیب‌رسانی می‌گوید قتل نادرست است چرا که وقتی کسی را می‌کشیم به وی آسیب می‌رسانیم. دیدگاه رضایتی می‌گوید فرد اساسن صلاحیت این را ندارد که به کشته‌شدن خویش رضایت بدهد. دیدگاه سوم، سوژه/ارزش، می‌گوید که قتل نادرست است زیرا سوژه‌ای که کشته می‌شود از ارزش ذاتی برخوردار است.»

لوپر در نقد دیدگاه سوم می‌نویسد: «وقتی می‌گوییم که فرد فرد انسان‌ها از ارزش ویژه‌ای برخوردارند، بی‌درنگ با معماهایی از این دست روبه‌رو می‌شویم: چه تعداد گوسفند ارزش برابری با یک انسان دارد؟ اگر ارزش دو نفر دوبرابر ارزش یک نفر باشد، آیا مجازیم برای نجات دو نفر یک نفر را بکشیم؟»

لوپر بعد دیدگاه چهارمی را مطرح می‌کند و از آن دفاع می‌کند: «دیدگاه ترکیبی مانند دیدگاه سوژه/ارزش نمی‌گوید که افراد از ارزش ویژه‌ای برخوردارند. مانند دیدگاه رضایتی هم نیست که می‌گوید چون گزینه‌ی کشته‌شدن را برای مقتول فراهم نکرده‌ایم پس قتل نادرست است. و نه مانند دیدگاه آسیب‌رسانی است که می‌گوید چون قتل به مقتول آسیب می‌رساند پس قتل نادرست است.»

پانوشت‌:

۱. استیون لوپر، استاد فلسفه‌ی دانشگاه ترینیتی است.