سرطان ریه

هادی ناصری

در مطلب گذشته در ارتباط با غذا، دستگاه هضم و جذب‌کننده‌ی غذا و سرطان شاخص آن صحبت شد. در این مطلب و در حقیقت قسمت سوم از مجموعه مطالب درآمدی بر سرطان، از دستگاه و ارگانی صحبت می‌شود که نقش اساسی در استفاده‌ی بدن از غذا دارد: ریه (lung)

پس از هضم و جذب غذا توسط دستگاه گوارش و ورود به جریان عمومی بدن (خون و لنف)، نیاز به استخراج انرژی از این غذا وجود دارد تا سلول‌های بدن بتوانند آن انرژی را مصرف کنند. مهم‌ترین راه کسب انرژی از این غذا ترکیب آن با اکسیژن و در اصطلاح «سوزاندن» آن است.

برای تامین این اکسیژن دستگاه دیگری در بدن به نام «دستگاه تنفس» (Respiratory System) به وجود آمده است. دستگاه تنفس از دو بخش فوقانی و سینه‌ای تشکیل شده است. به‌طور کلی بخش فوقانی شامل بینی و حنجره و قسمت سینه‌ای شامل نای و دو عدد شش خواهد بود. دهان و حلق به صورت مشترک بین دستگاه گوارش و تنفس به انجام وظیفه می‌پردازند.

ریه‌ها که بیشترین فضای حفره‌ی سینه را اشغال کرده‌اند، زیر دنده‌ها و بر روی قلب قرار گرفته‌اند. هوا پس از ورود به سوراخ‌های بینی (عمل دم) گرم، مرطوب و تصفیه شده و پس از گذر از حنجره و نای به شش‌ها می‌رسد.

ریه پس از تحویل اکسیژن موجود در هوا به گلبول‌های قرمز خون، دی‌اکسید ‌کربن حمل شده توسط این گلبول‌ها (ناشی از فرآیندهای انرژی‌زایی غذا) را دریافت و با عمل بازدم به محیط پس می‌دهد. ابتدای نای تا ابتدای شش‌ها پوشیده از سلول‌های پرزدار است که وظیفه‌ی حذف اجرام بسیار ریز و گریخته از موها و پرزهای تصفیه کننده‌ی قسمت فوقانی دستگاه تنفس را بر عهده دارند.

این عضو حیاتی بدن مانند سایر اعضا و ارگان‌ها دچار سرطان خواهد شد. سرطان ریه (Lung Cancer) سرطان شایع هر دو جنس مذکر و مونث در سراسر جهان است و بيش از ۸۰٪ بيماران مبتلا به اين سرطان در فاصله‌ی ۵ سال از تشخیص بیماری، جان خود را از دست می‌دهند. میزان ابتلا و مرگ و میر در سال به ترتیب ۳۵/۱و ۱۸/۱ میلیون مورد در سطح جهان است.

تصویر رادیوگرافی از ریه‌ها، تومور سرطانی در سمت راست و فوقانی عکس مشخص شده است (منبع)

انواع مختلف سرطان ریه:

در حقیقت سرطان ریه بر دو نوع است:
۱- سرطان ريه با ياخته‌های کوچک (Small Cell Lung Cancer): ياخته‌های سرطانی نوع کوچک در زير ميکروسکوپ به شکل جوی دوسر ديده می‌شوند که به آن سرطان جو شکل (Oat Shaped) نيز گفته می‌شود. روند رشد اين نوع سرطان ريه سريع است و در مدت زمان کوتاهی به اندام‌های ديگر دست اندازی می‌کند. حدود ۲۰٪سرطان‌های ريه از اين نوع است.

۲- ‌سرطان ريه با ياخته‌های غير کوچک (Non Small Cell Lung Cancer): ‌اين نوع سرطان ريه با توجه به نوع سلول موجود در بافت ريه که دچار دگرگونی شده است، تعريف می‌شود. اشکال مختلفی از اين نوع سرطان وجود دارد:

الف) سرطان بافت پوششی از نوع سنگفرشی (Squamous Cell Carcinoma): اين سرطان از شايع‌ترين انواع سرطان ريه است و شروع آن معمولاً از شاخه‌های ورودی نای به ریه است و در مقايسه با ديگر اشکال سرطان ريه رشد آهسته‌تری دارد و مدت‌ها بطول می‌انجامد تا به اندام‌های ديگر سرايت کند.

ب) سرطان غدد مترشحه مخاطی و مجاری لنفاوی ( Adenocarcinoma): اين نوع سرطان ريه معمولاً در زير بافت پوششی شاخه‌های ورودی نای به ریه يا در مجاری لنفاوی کناره خارجی ريه رشد می‌کند.

ج) سرطان ريه با ياخته‌های بزرگ ( Large Cell Carcinoma): اين نوع سرطان اغلب در شاخه‌های کوچکتر ورودی نای به ریه تظاهر می‌کند.

از هر ۵ مورد سرطان ريه يکی از آن‌ها از نوع ياخته‌های کوچک و بقيه از نوع غير کوچک است.

علایم:

سرطان ريه درمراحل ابتدايی هيچ علایمی ندارد و بيماران اغلب زمانی به پزشک مراجعه می‌کنند که بيماری درمراحل پيشرفته قرار دارد و در نتيجه آمار مرگ اين نوع سرطان رقم بالايی دارد. شماری از علایم به شرح زیرند:

۱- افزايش و يا شدت سرفه در افراد سيگاری
۲- سرفه همراه با خلط خونی

۳- سرفه‌ی مزمن یا تغییر الگوی عادی سرفه در فرد

۴- تنگی نفس دراثر فعاليت و کوتاه‌شدن طول تنفس

۵- تنفس صدادار (خِس‌خِس)

۶- درد مبهم و يا مشخص در قفسه‌ی سينه یا شکم

۷- خشن شدن صدا يا تغيير در آن به شکلی که بهبود نیابد

۸- عفونت‌های مکرر ريه و مجاری تنفسی

۹- کاهش وزن، بی‌اشتهایی، ضعف و خستگی مفرط

۱۰- تورم در ناحيه گردن و صورت

۱۱- سختی و اشکال در عمل بلع

علت سرفه در افراد سیگاری در حقیقت به فلج شدن پرزهای نای بر می‌گردد. این پرزها با به دام انداختن ذرات ریز و راندن آن‌ها به سمت حلق نقش تصفیه کننده‌ی هوای وارد شده را دارند. دود سیگار این پرزها را فلج می‌کند و فرد بایستی با سرفه این ذرات را دفع کند. این حالت در صورت مصرف زیاد سیگار تا جایی پیش خواهد رفت که فرد برای عمل بازدم نیز نیاز به سرفه کردن خواهد داشت و پس از مدتی قسمت اعظم پرزها از بین خواهند رفت.

علاوه بر نشانه‌های فوق ممکن است عوارضی در بيمار ظاهر شود که ارتباطی با سرطان ريه نداشته باشد و به دست اندازی سرطان به اندام‌های ديگر بدن مربوط باشد. در چنين مواردی بيمار از سردرد، احساس ضعف عمومی، سهولت شکستگی و آسيب‌پذيری استخوان‌ها، انواع خونريزی و لخته‌شدن غيرعادی خون شکايت می‌کند.

عوامل ایجاد سرطان ریه:

عامل مستعد و پيشتاز در تظاهر سرطان ريه مانند هر سرطان ديگری، بهم خوردن نظم تقسيمات سلولی است. تحقيقات آماری و بالينی روند بدخيمی بيماری سرطان ريه را به اين عوامل ارتباط می‌دهند:

سرطان بصورت بافت سفید‌ رنگ در ریه (منبع)

۱- سیگار: دود سیگار حاوی بیش از ۶۰ ماده‌ی سرطان‌زا از جمله رادیو‌ایزوتوپ‌های گاز رادون و نیتروزآمین و بنزوپیرین‌ها است. خطر ابتلا به سرطان ريه با افزايش مقدار و مدت تماس با دود تنباکو رابطه‌ی مستقيم دارد و هرچه سن شروع استعمال دخانيات پایين‌تر باشد عامل مستعد‌کننده و پيشتاز در ابتلای به سرطان ريه افزايش پيدا می‌کند.

دود سیگار باعث تضعیف پاسخ ایمنی در بدخیمی‌های بافت پوششی خواهد شد. در جوامع توسعه یافته عامل ۹۰٪ و در ایالات متحده‌ی آمریکا عامل ۸۷٪ (۹۰٪ در آقایان و ۸۵٪ در بانوان) سرطان‌های ریه مصرف دخانیات است.

استنشاق دود سيگار در محيط برای افراد غير سيگاری یا سیگاری‌های غیرمستقیم یکی از عوامل مهم ایجاد سرطان ریه محسوب می‌شود. پژوهش‌های اخیر نشان داده‌اند که استنشاق دود سیگار خروجی از ریه افراد سیگاری یا در اصطلاح عامیانه «دود دست دوم» خطرناک‌تر از دود مستقیم سیگار است.

۲- گاز رادون (Radon): ‌رادون گازی رادیواکتیو است که از تجزیه‌ی طبیعی اورانیوم در سنگ، خاک و آب حاصل می‌شود. این ماده همچنین در مصالح ساختمانی، چاه‌ها و سنگ‌های زیرزمینی نیز یافت می‌شود. تشعشعات حاصل از این گاز باعث آسیب، جهش در سلول‌ها و ایجاد سرطان می‌شود. تنفس این گاز دومین عامل ایجاد سرطان ریه پس از سیگار است.

۳- پنبه‌نسوز یا آزبست (Asbestos): این ماده به عنوان عایق و ضد‌آتش در ساختمان‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. آزبست به دلیل ساختمان نخی شکل خود قادر به عبوری ماهرانه از چنگ پرزهای بافت پوششی نای بوده و با رسیدن به ریه ایجاد ضایعه و نهایتاً سرطان را خواهد کرد. بجز آزبست برخی ویروس‌ها و هاگ‌های انواعی از قارچ‌های بیماری‌زا نیز به دلیل ساختار بسیار کوچک توانایی عبور از مقابل این پرزها را دارند. تماس با این ماده سبب افزایش ۵ برابری خطر بروز سرطان ریه در غیر سیگاری‌ها می‌شود.

قسمت‌های مختلف ریه به همراه بافت سرطانی (منبع)

سیگاری‌های قهار که در معرض آزبست هستند ۵۵ بار بیشتر از غیر سیگاری‌هایی که با آزبست سروکار ندارند، با این خطر دست و پنجه نرم می کنند. استفاده از آزبست از سالیان گذشته ممنوع اعلام شد اما این ماده همچنان در ساختمان‌های قدیمی موجود است و در‌ لوله‌های آب (در ایران به عنوان عایق در زمستان)، رنگ‌های بافندگی و برخی محصولات ساختمانی همچنان استفاده می‌شود.

۴- ویروس‌ها: ویروس‌ها در حیوانات ایجاد سرطان ریه می‌کنند اما خطری بالقوه برای انسان نیز محسوب می‌شوند. همان‌طور که در مطلب گذشته اشاره شد سویه‌هایی از ویروس پایپلومای انسانی و برخی دیگر ویروس‌ها مانند ویروس JC، ویروس SV40، ویروس BK و سایتومگالو ویروس توانایی ایجاد سرطان ریه و دیگر سرطان‌ها را دارند.

دیگر عوامل عبارتند از:

عوامل ژنتيکی: وجود سابقه‌ی سرطان ريه بين اعضای نزديک خانواده احتمال ابتلا به اين سرطان را افزايش می‌دهد.

عوامل ايمنولوژيک (ايمنی): نارسايی سیستم ایمنی بدن عاملی مستعد کننده در ايجاد سرطان ريه شناخته شده است.

سن: افراد بالای ۶۰ سال به دلیل ضعف ایمنی، بيشتر در معرض خطر ابتلا به سرطان ريه هستند.

تشخیص:

چندین راه برای تشخیص وجود دارد:

۱- عکسبرداری مستقیم از ريه‌ها با تابش اشعه X

۲- آزمايش خلط و مشاهده‌ی سلول‌ها، ضایعات و دیگر مواد و نشانه‌های سرطان ریه

۳- سی‌تی‌اسکن (Computerised Tomography Scan): در اين روش دستگاه سی‌تی‌اسکن توسط اشعه‌ی X و با گرفتن تعدادی عکس، تصويری سه بعدی از بدن را نشان می‌دهد و از اين طريق محل و انداز‌ه‌ی دقيق ضايعه، پراکندگی تومور به بخش‌های ديگر قفسه‌ی سينه يا اندام‌های دورتر مانند کبد مشخص می‌شود.

۴- سی‌تی‌اسکن دورانی (Spiral CT Scan): در اين روش دستگاه سی‌تی‌اسکن با حرکات دورانی به دور بدن بيمار، در هر دور بيش از صد تصوير برخواهد داشت. در سی‌تی‌اسکن دورانی ضايعات کوچکی که از طريق سی‌تی‌اسکن معمولی قابل رویت نيست، مشاهده می‌شود.

۵- پرتونگاری با استفاده از تشديد ميدان مغناطيسی (MRI Scan): اين روش مشابه سی‌تی‌اسکن است با اين تفاوت که به جای تابش اشعه X از مغناطيس جهت عکسبرداری از اعضای بدن استفاده می‌شود. در اين روش بيمار به مدت 30 دقيقه به طور ساکن درون اتاقک اين دستگاه می‌ماند و تصاوير مقطعی از بدن او تهيه می‌شود.

۶- نمونه برداری (Biopsy): بررسی ميکروسکوپی از نمونه‌ی بافت تومور خواهد بود. اين آزمايش بسيار مهم است زيرا مطمئن‌ترين روش برای تشخيص سرطان ريه و نوع آن به حساب می‌آيد.

۷- سونوگرافی ( Ultrasound): در اين شيوه از امواج صوتی (فراصوت) جهت بررسی ساختار توده در ريه استفاده می‌شود.

۸- آزمايش تنفس (Lung Function Test): ‌در اين روش بيمار قبل از جراحی تحت آزمايشات تنفسی متفاوت قرار می‌گيرد تا حجم تنفسی او سنجش شده و برخی عوامل سرطان‌زا در هوای بازدمی او مشخص شوند.

۹- آزمايش خون: تومورهای سرطانی آنتی‌‌ژن (گیرنده‌ی سلولی) و آنزيم‌‌های مشخصی را توليد می‌‌کنند که ممکن است از طريق آزمايش خون کشف شوند. اندازه‌‌گيری آنتی‌‌ژن کارسينو امبريونيک (Carcinoembryonic Antigen= CEA) و آنزيم NSE (Neuron Specific Enolase) در خون برای بررسی وجود این سرطان ضروری خواهد بود. افزايش ميزان سطح اين مواد مبين نشانه‌های سرطان و کاهش ميزان آن‌ها در حين درمان نشانه‌ی مهار کردن رشد سرطانی سلول‌های بيمار است.

۱۰- ‌اسکن استخوان (Bone Scan): ‌تصويربرداری از استخوان به وسيله يک ماده راديواکتيو روشی بسيار ارزشمند است که در تشخيص انتشار سرطان به استخوان، موثر بودن درمان سرطان و روند التيامی نواحی درگير در استخوان به کار می‌رود.

درمان:

الگوهای درمانی بيماری سرطان ريه بستگی به نوع سرطان، وضعيت بيماری در شروع درمان، سن، سلامت عمومی و چگونگی واکنش بيمار به نوع درمان دارد. سرطان ريه معمولا به دليل غنی بودن سيستم خون‌رسانی و لنفاوی ريه، به راحتی می‌تواند به ديگر اندام‌های بدن سرايت کند. با توجه به سن و وضعيت سلامت بيمار ممکن است الگوهای درمانی زير بکار گرفته شوند:

۱- ‌جراحی: ‌معمولاً اگر ضايعه‌ی بدخيم منحصر به ريه باشد ممکن است بخشی کوچک (Wedge Section) يا بخش کاملی از ريه (Lobectomy) و يا کل ريه (Pneumonectomy) برداشته شود.

۲- ‌شيمی درمانی: ‌جهت از بين بردن ياخته‌های سرطانی پراکنده مورد استفاده قرار می‌گيرد. شيمی درمانی جهت پيشگيری از عود بيماری و مواردی که سرطان در بدن پخش شده باشد، تجويز می‌شود. استفاده از داروهای شيميايی منجر به انهدام سلول‌های سرطانی می‌‌شود.


۳- پرتو درمانی: ‌همان‌طور که در مطلب سرطان روده بزرگ توضیح داده شد، جهت از بين بردن مستقيم ضايعه بدخيم ريه به‌کار گرفته می‌شود.

۴- ‌درمان فوتوديناميک (Photodynamic Therapy):‌ استفاده از رنگ و نور است. در اين شيوه رنگ به داخل يک وريد تزريق و سپس در تمام بدن منتشر می‌‌شود. پس از چند روز، اين رنگ فقط در سلول‌های بدخيم باقی می‌‌ماند سپس لیزر قرمز رنگ به سلول تابانیده می‌شود و رنگ درون سلول سرطانی اين نور را جذب می‌‌کند. اين امر منجر به انهدام سلول‌های سرطانی می‌شود.

۵- ‌درمان بيولوژيکی يا ايمونولوژيک: ‌با استفاده از تحریک و تقویت سيستم دفاعی بيمار جهت مبارزه با سرطان صورت می‌گيرد.

پیشگیری:

۱- ترک سیگار: ترک سیگار و سایر دخانیات بسیار موثر خواهد بود. البته باید توجه داشت که پس از ترک سیگار تا مدتی خطر کاملاً از بین نمی‌رود و شانس ابتلا آرام آرام با بهبود ضایعات و پاک شدن آلودگی از ریه کاهش خواهد یافت.

۲- اجتناب از حضور در مکان‌های آلوده به دود سیگار.

۳- تلاش برای یافتن منابع آزبست و گاز رادون در محل کار و سکونت و از بین بردن یا کاهش آن‌ها. استفاده از ماسک در صورت آلودگی در محل کار، راه حل مناسبی خواهد بود.

۴- تقویت سیستم ایمنی و اجتناب از درگیری با عوامل تضعیف کننده‌ی آن مانند استرس و برخی داروهای هورمونی

۵- چکاپ منظم ریه وکل بدن برای اطمینان از عدم وقوع سرطان ریه یا هرنوع دیگر سرطان در بدن.

مرتبط:
درآمدی بر سرطان- بخش اول

سرطان روده بزرگ

منابع:

۱- آسیب شناسی اختصاصی رابینز، به نظارت و تدوین دکتر مسلم بهادری، انتشارات اندیشه‌ی رفیع، صص ۲۳۳ تا ۲۴۱

۲- وبگاه سرطان ریه

۳- بخش سرطان ریه در مرکز ملی سرطان آمریکا

۴- وب مد

۵- ویکی‌پدیا

۶- وبگاه رسمی دکتر ابراهیم رزم‌پا