وقتی بدن می‌پوسد

بدن انسان و تک‌تک سلول‌های سازنده‌ی آن جزیی از طبیعت است و تحت امر قانونی یکسان که برای تمام اجزای طبیعت لازم‌الاجراست محکوم به فرسودگی، از کار افتادگی و نهایتآ فناست. در این بین امراض نقش بسیار مهمی در فرآيند فرسودگی بدن بر عهده دارند. با اختراع چرخ و پس از آن ماشینی شدن زندگی و کاهش تحرک، انسان به تدریج رو به چاقی، ضعف و درگیری با بیماری‌هایی متعدد رفت. به طوری که امروزه شاهد هرچه بیشتر شدن مرگ و میر‌های ناشی از این امراض هستیم.

یکی از بیماری‌هایی که به تدریج با مکانیزه شدن زندگی رو به فزونی در میان جمعیت گذاشته، بیماری «دیابت» یا «مرض قند» است. آمارهای اعلام شده، خبر از وجود 4.4 میلیون نفر دیابتی در ایران حکایت می‌کند.

زخم‌های ایجاد شده در پا از عمده مشکلات دیابتی‌ها هستند که در صورت عدم درمان به موقع، منجر به قطع عضو می‌شوند

رییس انجمن دیابت ایران در مصاحبه‌ای اعلام کرد پنج درصد افراد جامعه و حدود 50 هزار کودک و نوجوان مبتلا به این بیماری شده‌اند. هفت درصد جمعیت ایالات متحده‌ی آمریکا، یعنی رقمی معادل 20.8 میلیون نفر دیابت دارند که از این تعداد حدود 14.6 میلیون نفر به بیماری خود آگاه و متأسفانه حدود 6.2 میلیون نفر (تقریبآ یک سوم) از بیماری خود ناآگاه‌اند. ارزیابی‌ها نشان می‌دهند که فقط تعداد مبتلایان به بیماری دیابت نوع دوم تا سال 2030 میلادی به 370 میلیون نفر در سرتاسر جهان خواهد رسید.

در این نوشتار با توجه به نگارش کتب و مقالات متعدد در ارتباط با دیابت و عدم امکان درج تمامی اطلاعات مربوط به این بیماری، به طور بسیار خلاصه سعی بر معرفی این معضل گریبان‌گیر بشر در هزاره‌ی سوم شده است.

دیابت چیست؟
وظیفه‌ی تأمین انرژی تمام سلول‌های بدن بر عهده‌ی گلوکز است. در واقع گلوکز (که از خانواده‌ی قندهاست) غذای سلول‌ها است. گلوکز بدن از راه‌های مختلفی چون غذا خوردن، ذخیره‌ی کبدی، سوختن چربی‌های بدن و واکنش‌هایی متابولیکی خاص تأمین می‌شود. گلوکز وارد جریان خون می‌گردد تا توسط آن برای مصرف سلول‌ها به سراسر بدن برسد.

این مصرف وابسته هورمونی به نام انسولین است که بدون آن، سلول نمی‌تواند گلوکز را وارد محوطه‌ی خود و مصرف کند. در واقع انسولین نقش کلیدی را ایفا می‌کند که قفل (غشای سلول) را برای ورود گلوکز می‌گشاید. حال اگر انسولین مورد نیاز بدن تأمین نشود یا حساسیت سلول‌ها به آن کاهش یابد، سلول نمی‌تواند از گلوکز استفاده کند و در نتیجه عمر آن کوتاه گشته؛ فرسوده و شکننده شده و از بین می‌رود.

در این حال گلوکز، خصوصآ اگر میزان ورود آن به بدن بالا باشد، در تمام نقاط بدن چون رگ‌ها، شریان‌ها، بافت‌ها، اعضا و... تجمع می‌یابد و با رسوب بر روی آن‌ها، زمینه‌ی از کار افتادن و در واقع پوسیدگی آن‌ها را فراهم می‌کند.

مجموع این دو ساز و کار، یعنی نرسیدن گلوکز در اثر کمبود یا فقدان انسولین به سلول‌ها و ازدیاد و رسوب گلوکز در بافت‌ها و اعضای بدن، بیماری «دیابت» (Diabetes) را موجب می‌شود که موجب فرسودگی، پوسیدگی و از بین رفتن اعضا و اندام‌های بدن و در نهایت مرگ می‌گردد. این نوع دیابت را «دیابت قندی» (Diabetes Mellitus) یا «مرض قند» نیز می‌گویند.

انواع دیابت:
دیابت انواع مختلفی دارد که مهم‌ترین آن‌ها را بررسی می‌کنیم:

بیماران دیابتی اکثرآ از تشنگی مفرط شکایت دارند

1- دیابت نوع یک یا وابسته به انسولین (Diabetes Mellitus Type 1): دیابت نوع یک، نوعی بیماری خود ایمنی است. به این معنا که سیستم ایمنی بدن، بر اثر جهش ژنتیکی یا اشتباه، علیه بخشی از خود بدن فعال شده و آن را نابود می‌سازد. در دیابت نوع یک سیستم ایمنی به سلول‌های بتای جزایر لانگرهانس (Beta Cells of Pancreas) واقع در لوزالمعده (که مسؤول اصلی تولید انسولین هستند) حمله کرده وآن‌ها را نابود می‌کند. بنابراین انسولین یا تولید نمی‌شود و یا مقدار آن بسیار کم است که پاسخگوی نیاز بدن نیست.

این بیماری در سنین پایین و در دوره‌ی نوجوانی بیشتر دیده می‌شود به همین علت به آن «دیابت نوجوانی» هم می‌گویند. سلول‌های بتای لوزالمعده می‌توانند دراثر عفونت‌های ویروسی (که خود نقش شروع کننده‌ی بیماری‌هایی خود ایمنی را هم دارند) نیز نابود شوند. نقش زمینه‌ی ارثی و ژنتیکی نیز در این بیماری اثبات شده است. بين پنج تا ده درصد دیابتی‌های شناسایی شده در آمریکا، به این نوع دیابت دچار هستند.

علایم:
نشانه‌هاي ديابت نوع يك به طور معمول در زمان كوتاهي بروز پيدا مي‌كند. اين نشانه‌ها عبارتند از:

1- تشنگی مفرط
2- تکّرر ادرار (شب‌ادراری در کودکان)
3- گرسنگی بیش از اندازه و مداوم
4- کاهش وزن ناگهانی
5- تاری ديد
6- خستگی مفرط
7- اضطراب

قرص کاهنده‌ی قند خون مت فرمین

دیگر اثرات دیابت نوع یک بر بدن عبارتند از:
دفع گلوکز از ادرار: گلوکز وقتی در ادرار ظاهر می‌شود که غلظت آن در خون& به 110 میلیگرم در 100 سی‌سی خون برسد که به آن «حد آستانه» می‌گویند.

خروج مایعات از سلول‌ها: گلوکز به دلیل ایجاد فشار اسمزی باعث خروج آب از سلول‌ها و خشکی آن‌ها و در پی آن تکّرر ادرار و تشنگی مفرط می‌گردد.

آسیب بافتی: در درازمدت افزایش قند خون باعث تغییرات ساختاری در رگ‌های خونی می‌گردد که منجر به تأمین ناکافی خون به بافت‌ها شده و لذا خطر سکته‌های قلبی، مغزی، نارسایی‌های کلیوی و حتی گانگرن دست و پا (که منجر به قطع شدن آن‌ها می‌شود) را افزایش می‌دهد. همچنین با خون‌ریزی‌های مکرر در شبکیه‌ی چشم، موجب تاری دید و تخریب شبکیه و در نهایت نابینایی خواهد شد.

افزایش مصرف چربی‌ها و تهی شدن بدن از پروتئین‌ها: وقتی بدن نمی‌تواند از گلوکز به عنوان منبع انرژی استفاده کند، رو به سوزاندن چربی‌ها می‌آورد و اسیدهای کتونی مانند اسید استیک و استون تولید می‌شوند که موجب توقف فعالیت‌های مغز و اغما می‌شوند. علاوه بر مصرف چربی‌ها، بدن به مصرف پروتئین‌ها نیز روی می‌آورد. لذا با سوزاندن پروتیین، شخص علیرغم خوردن مقادیر زیاد غذا، دچار کاهش وزن و فقدان انرژی می‌شود.

درمان: باید توجه داشت که دیابت درمان قطعی ندارد و فقط با کنترل قند خون می‌توان از عوارض آن جلوگیری کرد. مبتلایان به دیابت نوع یک، باید تا آخر عمر خود انسولین مصرف کنند. انسولین در دو نوع معمولی (کوتاه‌اثر) و NPH (طولانی‌اثر) وجود دارد که هر دو نوع، به صورت تزریق زیرجلدی مصرف می‌شوند.

درمان‌های دیگری چون پیوند لوزالمعده یا به عبارت بهتر، پیوند سلول‌های بتای جزایر لانگرهانس لوزالمعده نیز وجود دارند که به دلیل عوارض و مشکلات فراوان، هنوز چندان رایج نشده‌اند. اکثراً پیوند لوزالمعده همزمان با پیوند کلیه در بیماران دیابتی انجام می‌شود.

۲- دیابت نوع دو یا غیروابسته به انسولین (Diabetes Mellitus Type 2): ديابت نوع دو یا «دیابت بالغین» فراوان‌‌ترين شكل ديابت است. نزديك به 90 تا 95 درصد افراد دیابتی به دیابت نوع دو دچار هستند كه نزدیك یك سوم آن‌ها شناسایی نشده‌‌اند. این گونه از دیابت بیشتر در بزرگسالان، به ‌ویژه پس از 55 سالگی ديده می‌شود. هم عوامل ژنتیكی و هم عوامل محیطی دراین بیماری دخالت دارند.

اکثریت ژن‌های درگیر دراین بیماری شناسایی نشده‌اند. چاقی مهم‌‌ترین عامل محیطی اثرگذار در اين بیماری است. نزدیك به 80 درصد از این افراد، چاق هستند. هنگامی كه ديابت نوع دوم شناسایی مي‌شود، لوزالمعده به اندازه‌ی كافي انسولین تولید می‌‌كند؛ اما به علل كمتر شناخته شده‌ای، بدن نمی‌تواند به شیوه‌ی كارآمدی از انسولین بهره‌‌مند شود.

یعنی سلول‌هایی كه انسولین برآن‌ها اثر می‌ گذارد، در حضور انسولین نیز كار خود را در سوخت و ساز قندها به‌خوبی انجام نمی‌دهند. به این وضعیت، «مقاومت به انسولين» می‌‌گويند. با ادامه پیدا كردن اين وضعیت، پس از چند سال تولید انسولین كاهش می‌ یابد و ممكن است بیمار به تزریق انسولین نیز نیاز پیدا كند. نتیجه‌ی این وضع مانند دیابت نوع یك است. یعنی گلو كز خون افزایش می‌‌یابد و بدن نمی‌ تواند از سرچشمه‌‌ی اصلی انرژی به خوبی بهره‌مند شود و افزایش گلوكز خون به بافت‌های بدن آسیب می‌رساند.

چاقی از عمده دلایل ابتلا به دیابت، خصوصآ دیابت نوع دوم، چه در کودکان و نوجوانان و چه در بزرگسالان است

علایم:
نشانه‌های دیابت نوع دوم به تدریج ظاهر می‌شوند:

1- بهبود آهسته‌ی زخم‌ها
2- ناتوانی جنسی در مردان
3- کاهش بیش از اندازه‌ی وزن
4- عفونت‌های پی در پی
5- خستگی مفرط
6- تاری دید
7- تکرر ادرار
8- تشنگی مفرط

درمان: اکثر قریب به اتفاق مبتلایان به دیابت نوع دو نیاز به تزریق انسولین ندارند. مگر آن که دوره‌ی بیماری، طولانی شود و اقدام به درمان آن نشود. با کاهش تولید انسولین، فرد نیاز به تزریق آن خواهد داشت. در دیابت نوع دوم از قرص‌های کاهنده‌ی قند خون استفاده می‌شود. قرص«گلی بنگلامید» (Glibenclamida) و قرص «مِت فورمین» (Metformin) شناخته شده‌ترین داروها در درمان دیابت نوع دو هستند. گلی بنگلامید با اتصال به سلول‌های بتای جزایر لانگرهانس در لوزالمعده، آزاد شدن انسولین از آن‌ها را افزایش می‌دهد. مِت فورمین نیز برداشت گلوکز را در سلول‌های بدن افزایش می‌دهد و باعث کاهش آزادسازی مواد قندی به خون می‌شود.

دیابت حاملگی (Gestational Diabetes): دیابت بارداری فقط در هنگام حاملگی پدیدار می‌شود و همانند دیابت نوع دوم بیشتر در افرادی که پیشینه‌ی خانوادگی دیابت دارند، دیده می‌شود. این دیابت به طور معمول در هفته‌های 24 تا 28 حاملگی پدیدار و پس از آن برطرف می‌گردد.در سه تا پنج درصد بارداری‌ها، این دیابت خود را نشان می‌دهد. افزایش قند خون مادر با افزایش وزن نوزاد به هنگام تولد، نارسایی تنفسی، کاهش قند خون نوزاد و یرقان ارتباط دارد. دیابت حاملگی خطر دچار شدن مادر به دیابت نوع دوم را افزایش می‌دهد.

آسیب و زخم پا در بیماران دیابتی

انواع دیابت حاملگی:
1-دیابت نوع A1 یا وابسته به رژیم غذایی: که با رژیم غذایی مناسب درمان می‌شود.

2- دیابت نوع A2 یا وابسته به انسولین و دارو: که توسط داروهای کاهنده‌ی قند خون و یا تزریق انسولین درمان می‌شود.

علایم:
1- عفونت پی در پی مثانه، مهبل و پوست
2- تکّرر ادرار
3- کاهش وزن با وجود افزایش اشتها
4- تار شدن ديد
5- تشنگی و خستگی مفرط

سنجش قند خون: سنجش میزان قند خون با آزمایش خون انجام می‌شود. با پیشرفت تکنولوژی دیگر نیازی به رفتن به آزمایشگاه و نمونه‌گیری کلی خونی وجود ندارد و توسط دستگاه‌های کوچک، اندازه‌گیری قند خون خانگی و همراه، با برداشت یک قطره خون از سر انگشت و قرار دادن آن در دستگاه، می‌توان به آسانی در زمانی بسیار کوتاه گلوکز خون را اندازه گرفت.

درمان گیاهی و سنتی دیابت قندی: چندین نوع گیاه برای کنترل دیابت قندی وجود دارند که از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به گزنه،پوسته‌ی نازک وسط مغز گردو، دارچین، زردچوبه، بذر خُرفه یا پَرپین و بذر شنبلیله اشاره کرد. شایان ذکر است که به جز بذر شنبلیله که باید به صورت آرد شده مصرف گردد، بقیه‌ی موارد ذکر شده اغلب به صورت دم‌کردنی یا له‌شده مصرف می‌شوند.استعمال این گونه گیاهان و داروهای شیمیایی حتمآ باید زیر نظر پزشک باشند.

در کشورهای عربی همچون عربستان از گوشت نوعی «مَلخ» مخصوص و گران‌قیمت برای درمان دیابت استفاده می‌شود. همچنین در طب سنتی از «لوزالمعده‌ی شتر» نیز برای درمان بیماران دیابتی استفاده می‌شود.

ویال و سرنگ مخصوص تزریق انسولین

انواع دیگر دیابت:
الف- دیابت بی‌مزه(Insipidus): دیابت بی‌مزه عبارت است از یك اختلال نادر در سیستم هورمونی، با تمركز در غده هیپوفیز. این اختلال هیچ گونه ارتباطی با قند خون ندارد.

دیابت بی مزه دو نوع است:
1- دیابت بی‌مزه‌ی مرکزی(هیپوفیزی): در این نوع دیابت، بخش خلفی غده هیپوفیز توانایی سنتز هورمون ضد ادراری (وازوپرسین یا ADH) را از دست می‌دهد و آب موجود در ادرار (که به طور طبیعی بیشتر آب توسط کلیه برای جلوگیری از هدر رفتن آن بازجذب می‌شود) جذب نمی‌گردد و در ادرار دفع می‌شود و شخص دچار تکّرر ادرار و تشنگی مفرط خواهد شد.

2- دیابت بی مزه‌ی کلیوی(نفروژنیک): در دیابت کلیوی، هورمون ضد ادراری در مقادیر طبیعی در خون وجود دارد؛ ولی کلیه به دلیل آسیب‌دیدگی توانایی جذب آب را از دست داده است.

برخی علل بروز و عوامل افزاینده‌ی خطر دیابت بی‌مزه:
1- تومور غده‌ی هیپوفیز
2- عفونت در مغز مانند آنسفالیت و مننژیت
3- خون‌ریزی درون جمجمه
4- تصلب شرایین
5- بیماری کلیه
6- سابقه‌ی خانوادگی دیابت بی‌مزه

ب- دیابت دارویی: که ناشی از مصرف دارو‌های ادرارآور است.

پ- دیابت فسفره: اصطلاحی است که متخصصین ارتوپدی برای وضعیتی به کار می‌برند که فرد در اثر اختلالات متابولیک، مقدار زیادی فسفر از ادرار دفع می‌کند و میزان مواد معدنی استخوان‌ها نیز کاهش می‌یابد.

پیشگیری: استرس، چاقی، رژیم غذایی نامناسب و عدم تحرک از عوامل اصلی بروز دیابت قندی هستند. با کنترل وزن، جلوگیری از استرس، ورزش و تحرک بدنی کافی و رژیم غذایی مناسب می‌توان احتمال ابتلا به این بیماری مهلک را کاهش داد. مصرف مواد دارای منیزیم مانند اسفناج، بادام و بادام هندی، باعث کاهش 23 درصدی خطر ابتلا به دیابت نوع دو می‌شوند. همچنین تحقیقات نشان می‌دهد که فیبر غلات در جلوگیری از ابتلا به دیابت نوع دوم مؤثرتر از فیبر میوه و سبزیجات است.

برای اطلاعات بیشتر می‌توانید به سایت‌های زیر مراجعه کنید:
چگونگی روزه گرفتن افراد دیابتی در ماه رمضان (سایت پزشکان بدون مرز)
انجمن دیابت ایران
بخش دیابت در سازمان سلامت ملی آمریکا
جامعه‌ی کودکان دیابتی
انجمن دیابت آمریکا
انجمن دیابت انگلستان
انجمن پشتیبانی از بیماران دیابتی ایران

منابع:
1- سایت جزیره‌ی دانش
2- روزنامه‌ی قدس
3- مدخل دانش‌نامه آزاد ویکی‌پدیا برای
الف) دیابت قندی
ب) دیابت حاملگی
پ) انواع دیابت
4- همشهری آنلاین
5- امید نیوز
6- سایت دیابت
7- سایت پزشکان بدون مرز برای
الف) شناخت مرض قند
ب) رژیم غذایی در دیابت
8- سایت دوستان