هپاتیت؛ ویرانگر کبد

هادی ناصری

درد در قسمت فوقانی شکم، درد مفاصل، استفراغ، کاهش شدید اشتها، ادرار تیره، زرد شدن پوست و چشم و... همه از نشانه‌های بیماری‌ای هستند که به آن هپاتیت (Hepatitis) یا التهاب و ورم کبد گویند. کبد عضوی حیاتی در بدن انسان و بیشتر حیوانات است که مسئولیت تولید هزاران نوع از مواد مورد نیاز بدن را بر عهده دارد. از جمله‌ی این مواد، می‌توان به تولید و ترشح صفرا، اجزای دستگاه ایمنی بدن از جمله سیستم کمپلمان، انواع هورمون‌ها مانند هورمون‌های رشد و تمایز سلولی، انواع آنزیم‌های دستگاه گوارش مانند لیپازها و پروتئازها اشاره کرد. در پی التهاب کبد یا هپاتیت، سلول‌های کبد بر اثر حمله‌ی ویروس‌ها و تکثیر آنها یا داروها و سموم مختلف، همچنین مصرف مکرر الکل، کار و فعالیت طبیعی خود را از دست می‌دهند و نابود می‌شوند. به جای سلول‌های نابود شده، بافتی از جنس فیبر و کلاژن که تنها وظیفه‌ی فضاپرکن دارد جایگزین می‌شود که اگر بیماری برای مدت طولانی (شکل مزمن) ادامه یابد بتدریج کل کبد تبدیل به بافتی فیبروزی می‌شود و شخص از بین می‌رود. آمارهای سازمان بهداشت جهانی در مورد هپاتیت، نشان از حدود هفتصد هزار نفر در ایران و بیش از دو میلیارد نفر در سراسر جهان دارد که از این بین، ۸۶ درصد مربوط به شایع‌ترین نوع این بیماری یعنی هپاتیت B است.

نمودار راه‌های آلوده شدن به ویروس هپاتیت سی

انواع هپاتیت بر اساس عامل ایجادکننده

ویروسی: این نوع از هپاتیت که توسط ویروس‌ها ایجاد می‌شود هفت نوع است که سه مورد از مهم‌ترین و شایع‌ترین آنها را بیان می‌کنیم:

هپاتیت B: هپاتیت B، که به وسیله‌ی ویروس ۱HBV به وجود می‌آید، شایع‌ترین نوع این بیماری‌ست. می‌توان افراد را علیه این بیماری واکسینه کرد. این ویروس در خون، منی و مایعات واژینال وجود دارد. زنان باردار آلوده می‌توانند از طریق جفت یا در موقع زایمان و شیردهی، ویروس را منتقل کنند. میزان HBV در خون نسبت به ویروس هپاتیت A بیشتر است و همین باعث انتقال آسان‌تر آن می‌شود. هپاتیت B منتقل شده از مادر به نوزاد در موقع تولد می‌تواند به دو شکل مزمن و حاد دیده شود. مزمن یعنی دستگاه ایمنی بدن تا ۶ ماه نمی‌تواند ویروس را شناسایی و نابود کند، در حالی‌که ویروس برای ماه‌ها و سال‌ها در کبد باقی مانده، به فعالیت و تکثیر ادامه می‌دهد.
این امر باعث سرطان کبد و آسیب آن می‌شود. هر ساله ده تا سی میلیون نفر به هپاتیت B مبتلا می‌شوند. ویروس این بیماری از نوع Hepadnavirus صد مرتبه بیشتر از ویروس ایدز قابلیت بیماری‌زایی دارد. هرساله یک میلیون نفر، و در هر دقیقه دو نفر در جهان بر اثر ابتلا به این بیماری جان خود را از دست می‌دهند. کمتر از ۱۰ درصد بزرگسالان بیماری را به شکل مزمن نشان می‌دهند، در حالی‌که این رقم در کودکانی که در موقع تولد آلوده شده‌اند به ۹۰ درصد و در نوجوانان به ۳۰ - ۲۵ درصد می‌رسد. خطر ابتلا به ویروس در بزرگسالان بستگی به سلامتی دستگاه ایمنی دارد. برای مثال، افرادی که دستگاه ایمنی آنها به دلایلی مانند پیوند عضو ، دیالیز و مشکلات کلیوی، شیمیوتراپی و ایدز تضعیف شده است، بیشتر از افراد سالم مبتلا می‌شوند. گزارش‌ها نشان داده است که ۹۰ درصد افراد مبتلا به ایدز، به هپاتیت آلوده شده‌اند و از این تعداد ۱۵ درصد، آن را به شکل مزمن نشان می‌دهند. تمام افراد آلوده شده با این ویروس، علایم بیماری حاد را نشان نمی‌دهند. معمولا علایم حدود ۶ - ۴ هفته بعد از ورود ویروس بروز می‌کند. کسانی که ویروس هپاتیت B را به مدت بیش از شش ماه در خون خود داشته باشند ناقل این بیماری محسوب می‌شوند. عامل بیماری هپاتیت B در خون و همه‌ی ترشحات بدن (مانند بزاق، عرق و ...) افراد ناقل وجود دارد؛ البته این ویروس تا به حال در مدفوع یافت نشده است. تنها مخرن این ویروس انسان است. درگذشته مهم‌ترین علت ابتلا به هپاتیت B استفاده از خون و فراورده‌های آن بوده است ولی امروزه با آزمایش خون می‌توان این آلودگی را مشخص کرد. به همین خاطر، خون‌ها مورد بررسی قرار گرفته و انتقال این بیماری دیگر از طریق خون به‌آسانی صورت نمی‌گیرد. افراد آلوده شده با ویروس هپاتیت B (مانند هپاتیت A حاد) احساس بیماری می‌کنند و قادر به انجام کاری نیستند. کمتر از یک درصد افراد آلوده، این بیماری را به شکل خیلی شدید و سریع نشان می‌دهند که منجر به از کار افتادن کبد و مرگ می‌شود.

تصویر میکروسکوپ الکترونیکی از ویروس هپاتیت آ

اگر دستگاه ایمنی نتواند بیماری را تا ۶ ماه مراقبت کند، شخص علایم هپاتیت مزمن را نشان می‌دهد. نشانه‌های هپاتیت مزمن مشابه هپاتیت حاد است. معمولا در افرادی که چندین سال مبتلا به بیماری هستند، مجموعه‌ای از علایم اضافی بروز می‌کند. این علایم شامل کهیر، جوش‌های پوستی، آرتریت، سوزش یا مورمور کردن در بازوها و پاها هستند.

راه‌های انتقال

ـ داشتن رابطه‌ی جنسی (بدون استفاده از کاندوم) با فرد آلوده
ـ استفاده‌ی مشترک از سوزن‌های تزريقی
ـ استفاده از خالکوبی (Tattoo) يا هرگونه خراشيدن و سوراخ کردن بدن با استفاده از وسايل آلوده که برای فرد ديگری مورد استفاده قرار گرفته‌اند
ـ خراشيده شدن پوست با سوزن آغشته به خون (کارکنان مراکز بهداشتی و درمانی ممکن است از اين طريق آلوده شوند)
ـ استفاده از مسواک يا تيغ ريش‌تراشی مشترک با يک فرد آلوده
ـ مسافرت به کشورهايی که هپاتيت B در آنها شايع است
ـ انتقال از مادر به نوزاد هنگام تولد یا شیردهی (عمده‌ترین راه انتقال در ایران)

باید توجه داشت که هپاتیت B از راه دست دادن، در آغوش گرفتن، و نشستن در کنار فرد آلوده منتقل نمی‌شود.

تصویر میکروسکوپ الکترونیکی از ویروس هپاتیت ب

هپاتیت C: هپاتیت C، که در گذشته با عنوان non-A non-B یا هپاتیتی که نه از نوع A و نه از نوع B است، می‌شناختند، توسط ویروسی به نام Flavivirus ایجاد می‌شود. این بیماری توسط خون و فرآورده‌های آن منتقل می‌شود و اگر رابطه‌ی جنسی هم منجر به خون‌ریزی یا زخم شود، احتمال انتقال ویروس بسیار بالاست. هپاتیت C اکثرآ به فرم حاد هپاتیت، که آن هم مسبب سیروز کبدی‌ست، منجر می‌شود (سیروز کبدی به معنی فیبروزی شدن و ازبین رفتن کبد در اثرهپاتیت یا عوامل دیگر است). این بیماری می‌تواند ۱۰ الی ۲۰ سال بدون هیچ‌گونه علایمی باشد. هیچ واکسنی برای هپاتیت C وجود ندارد. البته در ژانویه‌ی سال ۲۰۰۷ دانشمندان به یافته‌های مهمی دست یافتند که پیش‌بینی می‌شود تا ۵ سال دیگر به مرحله‌ی ساخت و تولید واکسن دست یابند. بیماران مبتلا به هپاتیت C باید در مقابل هپاتیت A و B ایمن شوند؛ زیرا این بیماران در صورت ارتباط با مبتلایان به این دو نوع هپاتیت، مستعد ابتلا به اشکال سخت و حاد آن هستند. به هر حال ویروس هپاتیت C ویروسی بسیار کشنده است و اغلب موجب مرگ می شود. ۱۰ درصد از کسانی که وجود ویروس در بدنشان تشخیص داده می‌شود طی چند روز می‌میرند. ویروس اگر به موقع تشخیص داده شود با یک‌سری از داروهای ضد ویروس و اینترفرون‌ها تا حدودی قابل درمان است. ژنوم ویروس در میزان حِدّت و بیماری‌زایی آن در بدن فرد نقش اساسی دارد.

راه‌های انتقال

ـ رابطه‌ی نا سالم جنسی
ـ انتقال به نوزاد از طریق شیر مادر
ـ انتقال از طریق فرآورده‌های خونی

تصوبر میکروسکوپ الکترونیکی از ویروس هپاتیت سی

هپاتیت A: هپاتیت A یا یرقان، عفونی توسط ویروسی به نام Picornavirus ایجاد می‌شود. این ویروس، که در مقابل ویروس دو بیماری یادشده از درجه‌ی اهمیت کمتری برخوردار است، بیشتر از راه دهان و غذای آلوده منتقل می‌شود. ویروس شکل حاد هپاتیت را ایجاد می‌کند و حالت مزمن را ندارد. دستگاه ایمنی فرد بیمار آنتی‌بادی‌هایی را علیه این ویروس تولید می‌کند که در پاسخ سریع و بموقع بدن هنگام ابتلا و برخورد مجدد در آینده با بیماری نقش شایانی ایفا می‌کند. افراد مبتلا، به استراحت کامل، نوشیدن مقدار زیادی آب و پرهیز از مصرف الکل توصیه می‌شوند. واکسن موجود برای هپاتیت A شخص را از ابتلا به آن در طول زندگی حفاظت می‌کند. هپاتیت A می‌تواند از طریق ارتباطات روزانه بین افراد، مصرف غذاهای دریایی خام یا نوشیدن آب آلوده گسترده شود که این اتفاق به وفور در کشورهای جهان سوم روی می‌دهد. رعایت بهداشت و امتناع از مصرف غذاهای خام و بدون بسته‌بندی احتمال گسترش بیماری را تا حدود زیادی کم می‌کند. افراد آلوده معمولآ تا دو هفته بعد از ظهور علایم اولیه‌ی بیماری، ویروس را از راه مدفوع خود دفع می‌کنند. میان ابتلا به بیماری و ظهور علایم ممکن است ۱۵ تا ۲۵ روزفاصله بیفتد و معمولآ در ۱۵ درصد از مبتلایان پس از ۶ ماه تا یک سال نشانه‌های اولیه‌ی بیماری عود می‌کند.

ویروس‌های دیگر که باعث هپاتیت می‌شوند

Mumps virus
Rubella virus
Cytomegalo virus
Epstein Barr virus

هپاتیت الکلی: اتانول، که در بیشتر نوشیدنی‌های الکلی وجود دارد، یک عامل مهم در هپاتیت و التهاب کبد است. هپاتیت وابسته به الکل از یک دوره‌ی ازدیاد مصرف الکل ناشی می‌شود. این نوع هپاتیت علایم خاص خود را دارد که ممکن است احساس ناراحتی، بزرگ شدن کبد، و جمع شدن آب دور شکم را شامل شود. هپاتیت الکلی هم می‌تواند به آرامی ظاهر شود که توسط آزمایشات دقیق کبدی مشخص می‌شود، و هم می‌تواند به صورت حاد و سریع ظاهر شود که در این صورت بیمار با گسترش زردی، افزایش زمان انعقاد خون، و از کار افتادن کبد مواجه می‌شود.در فاز حاد همچنین میزان بیلی‌روبین (به علت زردی گسترش یافته) بالا می‌رود. میزان مرگ و میر در هر دو حالت ۵۰ درصد در طی ۳۰ روز از شروع بیماری‌ست. هپاتیت الکلی از سیروز کبدی ناشی از مصرف الکل مجزاست. هپاتیت الکلی به خودی خود باعث سیروز نمی‌شود ولی سیروز در افرادی که مدتی طولانی الکل مصرف کرده‌اند بیشتر دیده می‌شود. بیمارانی که در مصرف الکل زیاده‌روی می‌کنند بیشتر به هپاتیت C مبتلا می‌شوند. مجموع هپاتیت C و افراط در مصرف الکل باعث گسترش سیروز کبدی در کشورهای غربی شده است.

نمایی از کبد سالم (تصویر بالا) و کبد سیروزی‌شده (تصویر پایین)

سموم و داروهایی که موجب هپاتیت می‌شوند: شمار زیادی از سموم و داروها موجب بروز هپاتیت می‌شوند. برخی از آنها بدین شرحند:

ـ تروگلیتازون، داروی ضد دیابت که در سال ۲۰۰۰ مصرف آن ممنوع شد
ـ هالوتان، گاز بیهوشی که در گذشته کاربرد بسیار داشت
ـ ایبوپروفن و ایندومتاسین، ضد التهاب‌های غیراستروئیدی که در ایران مصرف فراوان دارند
ـ کتوکونازول، داروی ضد قارچ
ـ متیل دوپا، داروی آرام‌بخش (بیشتر کاربرد در دامپزشکی)
ـ برخی گیاهان و مکمل‌های غذایی
ـ آماتوکسین، سم ضد قارچ
ـ فسفرهای سفید به عنوان سموم صنعتی
ـ تتراکلرید کربن، تری کلرو اتیلن، کلروفرم و همه‌ی هیدروکربن‌های کلردار
ـ پاراستامول یا همان استامینوفن که در ایران مصرف بسیار دارد

منابع:

ویکی‌پدیا
پزشکان بدون مرز
سازمان بهداشت جهانی
سازمان غذا و داروی آمریکا