اسراییل در کشاکش سنت و تجدد

برگردان: احمد سمایی

ظهر جمعه در مرکز تل‌آویو. ازدحام و سرو صدای بلند حرکت اتوموبیل‌ها. گرمای شرجی بر چهره‌ی شماری از عابران عرق نشانده است. کنار خیابان مردی با لباس سیاه و کلاه مخصوص یهودیان کیسه‌ی پلاستیکی به دست گرفته و آن را در برابر زنان عابر می‌گیرد. اغلب زنان اما بی‌اعتنا می‌گذرند.

محتویات درون کیسه را دو شمع و یک حدیث مذهبی تشکیل می‌دهند. مرد از یهودیان اولترا ارتدکس (شدیداً مذهبی و اصولگرا) است و خود را موظف به اجرای قوانین مذهبی یهودیت می‌داند. یکی از قوانین این است که هر زن یهودی روز جمعه قبل از غروب آفتاب باید در حالی که دعای شبات را می‌خواند شمع روشن کند. و مرد با کیسه‌ی خود می‌کوشد این آموزه‌ مذهب یهود را به زنان عابر یادآور شود.

از ابتدای تشکیل کشور اسراییل چنین صحنه‌هایی جزیی از زندگی روزمره مردم این کشور بوده‌اند. یهودیان اولترا ارتدکس در ساختار سیاسی اسراییل جایگاه محکمی دارند. دمسازی و همراهی با باورها و مناسک این گروه، از همان ابتدا دکترین دولت اسراییل بوده است.

در سال ۱۹۴۸، ‌یعنی در سال اعلام موجودیت کشور یهود، میان دولت این کشور و صهیونیست‌ها قرادادی امضا‌ شد که از نظر بن گوریون، بنیانگذار اسراییل، اهمیتی بی‌اندازه داشت. مذهبیون یهودی ایجاد هر گونه کشور یهودی را خلاف اراده خداوندی و نقض آموزه‌هایشان در مورد ظهور منجی می‌دانستند. به عبارت دیگر، آنها بر این باور بودند که برپایی کشور یهود کار منجی موعود است و اگر بشر چنین کاری کند، اقدامی کفرآلود و ناصواب انجام داده است. ولی با امتیازاتی که قرارداد یادشده برای مذهبیون یهودی قائل شد آنها حاضر شدند موجودیت اسراییل را بپذیرند و درصدد نفی و نهی آن برنیایند.

توافقی با پیامدهای گسترده

جایگاهی که طبق قرارداد یادشده در ساختار سیاسی کشور به یهودیان مذهبی داده شده، در ۶۰ سال گذشته اثرات و پیامدهای فاحشی بر عرصه‌های مختلف زندگی در اسراییل برجا گذاشته است. به این ترتیب، در کشوری که اینک به یکی از غول‌های تولید تکنولوژی‌های پیشرفته بدل شده، قوانین مورد قبول یک اقلیت مذهبی کماکان بخش‌های مهمی از زندگی اکثریت جامعه را تحت تاثیر خود دارند.

در ایام شبات (شامگاه جمعه تا شامگاه شنبه) به جز در برخی از موارد استثنایی، همه‌ی وسایل حمل و نقل عمومی از حرکت بازمی‌ایستند. شرکت هوایی ال آل که حالا دیگر فقط ۳۰ درصد آن به دولت متعلق است اجازه ندارد در شبات، هواپیماهای خود را به پرواز درآورد. این اقدام که تنها برای رضایت و خشنودی یهودیان اولترا ارتدکس انجام می‌شود سالانه نزدیک به ۸۰ میلیون دلار ضرر به ال آل وارد می‌کند.

تنها خاخام می‌تواند بر عقد میان زن و مرد مهر تایید بزند

پرورش خوک نیز در سراسر اسراییل ممنوع است و کسی اجازه‌ی خرید و فروش گوشت خوک ندارد. در ارتش نیز سربازان با غذاهای از نظر مذهبیون، کاملاً «حلال» تغذیه می‌شوند.

بنا به قانونی که از سال ۲۰۰۱ به اجرا گذاشته شده است، در ساختمان‌های ‌چند طبقه‌‌ی جدید باید آسانسورهایی تعبیه شوند که در ساعات شبات پیوسته خود بالا و پایین بروند تا کاربران نیازی به فشردن دکمه نداشته باشند. مذهبیون یهودی معتقدند که فشردن دکمه آسانسور هم، نوعی کار است و کار در ایام ساعات شباب حرام است.

اختیاراتی بی‌حد و حصر

ولی حوزه‌ی نفوذ و تاثیرگذاری مذهبیون یهودی به همین‌جا محدود نمی‌شود. همه‌ی شهروندان اسراییل، اعم از مذهبی،‌ سنتی یا سکولار ملتزم‌اند که به تصمیمات و اختیارات نهادهای مذهبی احترام بگذارند و آن‌ها را رعایت کنند. قاضی‌های دادگاه عالی خاخام‌ها گرچه کارمندان دولت به شمار می‌روند، ولی در صدور احکام، خود را به اصول مذهبی پایبند می‌دانند و به شدت تحت‌ تاثیر احزاب یهودیان ارتدکس هستند.

انجام عقد ازدواج تنها در حیطه‌ی اختیار روحانیون یهودی ارتدکس (خاخام‌ها)‌ است و روحانیون محافظه‌کار یا اصلاح‌طلب یهودی چنین اجازه‌ای ندارند. تنها خاخام‌ها هستند که تعیین می‌کنند چه کسی می‌تواند یهودی شود و بالتبع،‌ به شهروندی اسراییل درآید.

صدور حکم طلاق نیز در محدوده‌ی اختیارات دادگاه‌های مذهبی است. این احکام معمولاً به شدت‌ تبعیض‌آمیز و به ضرر زنان هستند. زنان اجازه ندارند بدون امضای همسران خود تقاضای طلاق کنند و تبعاً ازدواج دوباره‌ی آنها هم به چنین امضایی وابسته است. ازدواج یهودیان با معتقدان به مذاهب دیگر نیز ممنوع و حرام است.

بنا به داده‌های اداره‌ی آمار اسراییل در سال ۲۰۰۴، ۴۴ درصد یهودیان این کشور خود را سکولار می‌دانند، در حالی که جامعه‌ی یهودیان ارتدکس تنها ۷ درصد جمعیت ۷ میلیونی اسراییل را تشکیل می‌دهند. آن‌ها در محلات مخصوص به خود زندگی می‌کنند،‌ برای مثال در محله‌ی معا شعاریم در اورشلیم که وضعیت آن همانند وضع محلات یهودی در اروپای شرقی در دویست سال پیش است.

حتی در ۶۰ سالگی اسراییل و به رغم امتیازهایی که به یهودیان اولتراارتدکس داده شده، هنوز هم برخی از این یهودیان تشکیل کشور یهود را موجبی برای اندوه و تاثر می‌دانند

اتوبوس‌های زنانه- مردانه

در این محله‌ها، مردها همه در جامه‌های سیاه و زنان با لباس‌هایی کاملاً مذهبی که تا مچ پای آنها را پوشانده رفت و آمد می‌کنند. شماری از زنان موهای مصنوعی بر سر دارند تا «جذبه‌های سکسی‌اشان» آشکار نباشد. اتوموبیل‌هایی که در ساعات شبات گذرشان به محله‌های یهودیان ارتدکس بیافتد آماج سنگ و چوب قرار می‌گیرند. بنا به اصول مذهبی مورد قبول این جماعت، در ساعات یادشده نه ماشینی باید به حرکت درآید و نه آتشی برافروخته شود.

یهودیان اولترا ارتدکس، صاحب مدارس خاص خود هستند که به رغم تامین بودجه‌اشان توسط دولت، کنترلی بر آنها وجود ندارد. طلاب «یوشیواس» (مدارس تورات) و نیز زنان مذهبی از خدمت سربازی معاف‌اند.

جایی که پای حقوق همجنسگرایان در میان باشد، یهودیان اولترا ارتدکس از زدوخورد و جنگ وگریز هم ابایی ندارند. سال گذشته که همجنسگراها درصدد برگزاری یک راهپیمایی در اورشلیم بودند، یهودیان اولترا ارتدکس هفته‌ها تظاهرات کردند. آن‌ها به سنگ‌اندازی به اماکن عمومی و آتش‌کشیدن سطل‌های ذباله بسنده نکردند، بلکه یک کافه همجنسگراها در مرکز شهر را هم به آتش کشیدند. این اقدامات آن‌ها البته بی‌نتیجه نماند: راهپیمایی همجنسگرایان نهایتاً به استادیوم دانشگاه منتقل شد و تنها با بسیج گسترده‌ی پلیس از حمله‌ی اولترا ارتدکس‌ها در امان ماند.

فشار اولترا ارتدکس‌ها سبب شده که در برخی از مسیرهای اتوبوسرانی در شهر اورشلیم، زنان در عقب اتوبوس‌ها بنشینند تا مردان مذهبی با دیدن روی آنها دچار «معصیت» نشوند.

مانعی برای تحول

قدرتی که از سال ۱۹۴۸ به یهودیان اولترا ارتدکس داده شده مانع اصلی بسیاری از تحولات اساسی در اسراییل بوده است. اکثر احزاب سیاسی اسراییل نیز برای حفظ و تداوم قدرت خود به ائتلاف با احزاب اولترا ارتدکس تن داده‌اند، زیرا برآوردن خواست آن‌ها کار چندان دشواری نبوده است. اهم خواست این احزاب عبارت‌اند از تامین بودجه‌ی مدارس مذهبی و بهبود امکانات اجتماعی و عمرانی محلاتی که یهودیان اولترا ارتدکس در آنها زندگی می‌کنند.

رابی‌ها و پانک‌ها، دو دنیای متفاوت در مرکز تل‌آویو

این‌که انحصار این جماعت در قضاوت و تصمیم‌گیری در باره‌ی مسایل مذهبی دست‌نخورده بماند نیز، یکی دیگر از خواست‌های احزاب مذهبی اسراییل است. آن‌ها اما نه علاقه‌ای به مسایل سیاست خارجی نشان می‌دهند و نه حساسیتی نسبت به مرزهای اسراییل و روند صلح خاورمیانه دارند.

وجود حدنصاب دو درصد برای راهیابی نمایندگان احزاب به پارلمان اسراییل باعث شده که احزاب اولترا ارتدکس که اقلیت کم‌شماری را نمایندگی می‌کنند نیز، به راحتی به مجلس راه یابند و در صف‌بندی‌های سیاسی و تشکیل دولت‌ها با گرفتن امتیازهایی پر و پیمان از وزن و سهمی ورای قدرت و نفوذشان برخوردار شوند.

‌البته ادامه‌ی فرادستی یهودیان اولترا ارتدکس در ساخت سیاسی کشور اسراییل صرفاً‌ به مصالح و منافع احزاب در تشکیل ائتلاف‌ها مربوط نمی‌شود، بلکه مساله با هویت این کشور هم ارتباط تنگاتنگی دارد. ۶۰ سال پیش اسراییل آگاهانه به عنوان کشوری یهودی بنیاد گذاشته شد. تنها وجه اشتراک ساکنان این کشور از همان ابتدا، مذهب یهود بود.

به عبارتی، مذهب تنها نقطه‌ی مشترک مردمی بود که از سراسر جهان به اسراییل مهاجرت کردند تا ساکن این کشور شوند. عقد و ازدواج این مردم نیز کم وبیش نزد خاخام‌های یهودی انجام می‌شد، زیرا آنها به عنوان «یهودیان واقعی» شناخته می‌شدند. یهودیان اولترا ارتدکس در مجموع، نماینده‌ی تداوم و بقای تاریخی یهودیت به شمار می‌آمدند.

ولی توافق اولیه برای بنیادگذاری اسراییل در شرایط و وضعیت امروز دیگر به نظر نمی‌آید که قابل دوام باشد. دیر یا زود این توافق به محور بحث‌ها بدل خواهد شد و مالاً در معرض تغییر قرار خواهد گرفت.

در حال حاضر در اسراییل حق ازدواج مدنی (‌غیرمذهبی)‌ برای شهروندان آته‌ایست، به یکی از بحث‌های روز بدل شده است. مساله‌ای حساس که تصمیم بر سر آن از اهمیتی کلیدی برخوردار است. اگر آته‌ایست‌ها از حق ازدواج غیرمذهبی برخوردار شوند، این حق را شاید دیگر از خود یهودیان نیز نتوان دریغ کرد.

به عبارت دیگر، حتی اگر اقلیتی از جمعیت اسراییل از شمول رعایت اجباری قوانین مذهبی خلاص شود، ا ین سرآغازی خواهد بود برای کاهش دخالت و سلطه‌ی مذهبیون اسراییل در امور شخصی و اجتماعی مردم این کشور.

تغییر و تحولات فکری و روندهای جمعیتی نیز حاکی از آن هستند که وضعیت کنونی قابل دوام نیست. قیدوبندهای یهودی‌بودن در اسراییل، به تدریج احساس ناخوشایندی بیشتری در میان جمعیت این کشور دامن می‌زند و اندک اندک می‌تواند کار را به جایی برساند که وجود یک اکثریت واقعاً یهودی در این کشور زیر علامت سوال برود.

این روند در کنار این واقعیت که همین حالا هم، یک میلیون جمعیت اسراییل عرب و غیریهودی هستند شاید وضعیتی را به وجود آورد که خصیصه ‌یهودی کشور اسراییل که پشتوانه‌ی آن توافق سال ۱۹۴۸است تنها به موضوعی قابل ذکر در کتاب‌های تاریخ بدل شود.

برگرفته از روزنامه‌ی آلمانی زود دویچه سایتونگ، ۱۸ مه ۲۰۰۸

مطالب مرتبط:
نگاهی متفاوت به مساله‌ی شصت ساله‌ی اسرییل و فلسطین

اسراییل از روزنه‌ی عدسی دیوید روبینگر

بنیان‌گذاری اسراییل، تجربه‌ای ناتمام

«شاید یهودیان اسراییل در اقلیت قرار بگیرند»

نویسنده‌ی اسراییلی: «مسلمانان از ما متنفرند»

هیچ‌کس میهن خود را فراموش نمی‌کند