میراث جامعه‌ی یهودی افغانستان

احمد قریشی

یهودیان از افغانستان رفتند اما نگه‌داشت و بازسازی آثار تاریخی به‌جامانده از آنان نشان می‌دهد که میراث فرهنگی جامعه‌ی یهودیان این کشور به‌خاطر موضوع فلسطین، از تنش‌ها و ناخشنودی‌ها به‌دور مانده است.

یافته‌های تاریخی، یهودیان افغانستان را متشکل از سه جامعه‌ی اصلی کابل و بلخ و هرات می‌داند که حضور مستمر آنان دراین سرزمین به قرن هشتم میلادی برمی‌گردد و بخش‌های کوچکی هم در غزنی (غزنه) و قندهار به سر می‌بردند.

برمبنای داشته‌های «انجمن کلیمیان تهران» شمار یهودیان افغانستان درسال ۱۹۴۰ حدود ۱۰ هزار تن برآورد شد و سپس آنان به آزادی عمل بیش‌تری، به‌ویژه از سوی حکومت، دست یافتند که از آن جمله درسال ۱۹۵۰ اجازه‌ی ترک کشور را به‌ دست آوردند و دوسال بعد از خدمت در ارتش معاف شدند و به‌جای آن مالیات معینی را پرداخت می‌کردند.

از آن زمان به بعد، به‌ویژه بعد از سال ۱۹۶۷ (آغاز جنگ اعراب و اسراییل) و اوج‌گرفتن تنش‌های مسلمانان با اسراییل، بیش‌ترشان به کشورهای مختلف از جمله اسراییل، آسیای مرکزی و هند مهاجرت کردند تا این‌که در ۱۹۹۰ و در واپسین دوران حکومت کمونیستی مورد حمایت شوروی، شمار خانواده‌های یهودیان افغان به کم‌تر از ۲۰ رسید.

در آغازین سال فروپاشی طالبان و روی ‌کار آمدن حکومت موقت، دو یهودی در کابل زندگی می‌کردند، آن‌ها بر این باور بودند که هنوز هم پنج یا شش خانواده‌ی یهودی درهرات به سر می‌برند اما تا اکنون هویت این افراد ناشناخته مانده است.

یافته‌های تاریخی، یهودیان افغانستان را متشکل از سه جامعه‌ی اصلی کابل، بلخ و هرات می‌داند

همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، هرات در میان سه جامعه‌ی یهودی‌نشین به‌عنوان بزرگ‌ترین جای‌گاه بودوباش پیروان این آیین شمرده می‌شد، به‌ویژه در قرن ۱۸ بود که با مهاجرت اجباری ده‌ها خانواده‌ی یهودی از ایران، هرات به کانون مهم جامعه‌ی یهودیان تبدیل شد.

گفته می‌شود پناهندگان تازه‌وارد با سهیم‌شدن در اجتماعات هم‌کیشان خود، سبب تقویت آنان شدند که با انکشاف فعالیت‌های تجارتی به‌ویژه تجارت نخ و ابریشم و رنگ‌رزی، زندگی قابل قبولی را با جمعیت اکثریت مسلمان این شهر و دیگر مناطق داشتند.

به‌رغم این‌که اکنون نشانه‌ی خاصی از آیین یهود و پیروان آن در نقاط مختلف این کشور در دست نیست و یا دست‌کم ناشناخته باقی مانده‌اند اما میراث به‌جامانده از پیروان آیین حضرت موسی که در افغانستان با نام «موسایی»ها شناخته می‌شوند در شهر باستانی هرات برجسته و چشم‌گیر است.

در نبود یهودیان، کنیسای یوآو به‌نام مسجد حضرت بلال تبدیل شد

در این میان، مشخص نیست در جریان سالیان متمادی جنگ و نابه‌سامانی، به‌ویژه در زمان طالبان که بیش‌تر آثار تاریخی به‌صورت آزادانه مورد دست‌برد قرار می‌گرفتند و حتی از یافته‌های باارزش تاریخی مالیات دریافت می‌شد، آثار تاریخی غیراسلامی تا چه‌اندازه در امان مانده‌اند.

یک سال پیش از کودتای خونین کمونیستی، کاوش‌های باستان‌شناسی در ولایت هرات وجود چهار کنیسای ملا آشور، غول، یوآو، و چهارمی بدون نام را در محدوده‌ی شهر قدیم هرات مشخص ساخت.

در نبود یهودیان، کنیسای ملا آشور به مدرسه‌ی ابتدایی، کنیسای غول به‌نام مسجد حضرت بلال تبدیل شد که تا اکنون با اندکی تغییر و با حفظ معماری گذشته مورد استفاده قرار می‌گیرد.

به‌رغم این‌که اکنون نشانه‌ی خاصی از آیین یهود و پیروان آن در نقاط مختلف این کشور در دست نیست و یا دست‌کم ناشناخته باقی مانده‌اند اما میراث به‌جامانده از پیروان آیین حضرت موسی که در افغانستان با نام «موسایی»ها شناخته می‌شوند در شهر باستانی هرات برجسته و چشم‌گیر است

اما کنیسای یوآو که یک بنای بزرگ سه‌طبقه است و تا اکنون بدون استفاده مانده است به کمک نهادهای بین‌المللی بازسازی شده است.

ایام‌الدین اجمل، مسئول اداره‌ی حفظ اماکن تاریخی ولایت هرات، به زمانه گفت به‌رغم تاثیرپذیری این بناهای تاریخی از معماری اسلامی، به‌ویژه تیموریان، سبک معماری به‌کاررفته در این بناها منحصر به فرد است.

به گفته‌ی وی، به‌تازگی کنیسای یوآو با حفظ اصالت معماری گذشته‌اش با کمک‌های بین‌المللی بازسازی شده است و بخشی از آن در اختیار یک مرکز آموزشی زنان قرار گرفته است.

آقای اجمل افزود به‌غیر از این، در شهر قدیم و قبرستان جامعه‌ی یهودیان هرات در محله‌ی فیروزآباد و در مجاورت قبرستان مسلمانان و زیارت‌گاه «سلطان میرعبدالواحد» حمام بزرگی قرار دارد.

مسئول اداره‌ی حفظ آثار تاریخی هرات می‌گویند تا اکنون بیش از ۸۰۰ ساحه‌ی تاریخی مربوط به دوره‌های پیش و بعد از اسلام در این شهر کشف وثبت شده است و دولت به بازسازی و نگه‌داشت تمام این آثار از جمله آثار تاریخی جامعه‌ی یهودیان، که بخشی از میراث کهن فرهنگی گذشتگان است، متعهد می‌باشد.