مردم تبريز، نگران ميراث فرهنگی شهر

هادی ناصری

ارک علیشاه در نقاشی قدیمی

ربع رشیدی تبریز، که امروزه فقط آثار مختصری از آن باقی مانده، از بناهایی است که توسط خواجه رشیدالدین فضل الله، وزیر سلطان محمود غازان ایجاد شده است. بنا در زمان آبادانی شامل ۲۴ کاروانسرای وسیع و ۱۵۰۰ دکان و ۳۰۰۰۰ خانه و تعدادی حمام و باغ و کارخانه‌های پارچه‌بافی و کاغذسازی و دارالضرب و تولید رنگ و نظایر آن بوده است.

قاریان از کوفه و بصره و شام دائمآ و به نوبت در این تاسیسات قرآن را تلاوت می کرده اند و ۴۰۰ فقیه و ۱۰۰۰ طلبه در مدارس آن سکونت داشته و به کسب علم مشغول بوده اند. ۵۰ پزشک حاذق از کشورهای مختلف در دارالشفای آن به معالجه بیماران اشتغال داشته‌اند. به اين ترتيب معلوم مي شود كه ربع رشيدي در زمان خود يك شهر علمي با كتابخانه‌اي حاوي هزاران جلد از كتب معروف زمان و آزمایشگاه‌های متعدد کشاورزی بوده که در این آزمایشگاهها انواع گیاهان دارویی کشت و تکثیر و آزمایش می شده است. پس از قتل خواجه رشیدالدین فضل الله که در سال ۷۱۸ هجری قمری اتفاق افتاد، دشمنان او هر چه را که داشت غارت کردند و این شهر را با تمام تاسیساتش ویران کرده و همه چیز را به غارت بردند.

عمارت ربع رشیدی در گذشته

بعد از انقلاب سال ۱۳۵۷ و همچنین در زمان حاضر، نه تنها تلاشی جهت مرمت و بازسازی آن انجام نگرفت بلکه در زمان عملیات تخریب ارک علیشاه(۲۹ آذر ۱۳۶۰) همزمان دستور تخریب این بنا و سه بنای دیگر(که کلیسای سنت استپانوس در جلفا یکی از آنها بوده است) صادر می شود که بنا به دلایل نامعلومی حکم تخریب ربع رشیدی و سه بنای دیگر لغو شده و فقط تخریب ارک علیشاه برای ساخت مصلای بزرگ تبریز (که کار ساخت آن هنوز به اتمام نرسیده است) در دستور کار قرار می گیرد.

در زمان ریاست جمهوری سید محمد خاتمی، استاندار وقت آذربایجان شرقی(محمدعلی سبحان الهی ) بخشی از بودجه استان را صرف بازسازی ربع رشیدی کرد (که عملآ جز برای چند همایش خرج نشد) و طرحی را تحت عنوان "طرح احیای ربع رشیدی" پایه نهاد که تا زمان پایان مدت خدمتش ادامه یافت. بعد از سبحان الهی، این طرح به فراموشی سپرده شد و بار دیگر نگرانی ها از تخریب آن و یا ریزش بنا بالا گرفته است.

نمای فعلی ارک علیشاه

حاج حسین از کسبه‌ی قدیمی شهر با اشاره به اینکه ربع رشیدی مانند ارک و مسجد کبود و بازار بزرگ تبریز از قدمت تاریخی و فرهنگی برخوردار است می افزاید: «بزرگترین دانشمندان و پزشکان و محققان آن زمان اینجا به کار و تحصیل مشغول بودند، آنوقت الان می بینید که جز تلی از خاک از آن شکوه چیزی نمانده است». حاج حسین اینگونه ادامه می دهد: «آنهمه سر و صدا و حرف و حدیث که آقای استاندار وقت برپا کردند به هیچ کجا نرسید، واقعآ حیف است».

فرزین دانشجوی معماری میگوید: «خب دیدید که با ارک تبریز چکار کردند، مگر جا کم بود که باید مسجدی عظیم و باستانی را خراب کنند که مصلا بسازند؟ آخر کی مسجد را خراب می کند؟ حالا اگر همان بلا را سر بقیه مکان ها بیاورند کسی حرفی نمی زند؛ همان‌گونه که چند روز قبل سر یکی از مجسمه های تخت جمشید را جدا کردند ،و یا آن همه لوح و آثار تاریخی ما را در آمریکا گرفتند، باز هم کسی نتوانست کاری کند. احتمالآ چند وقت دیگرخواهیم دید که ربع رشیدی با خاک یکسان شده است!».

برسرارک علیشاه چه آمده؟
ارک تبریز یکی از زیباترین ارک های ایران به شمار می‌رود. این ارک بر اثر زلزله و گذر زمان تا قسمتی خراب شده‌است. متاسفانه در سالهای اخیر تلاشهای زیادی از سوی برخی از مسئولین برای تخریب آن و ایجاد مصلای بزرگ تبریز در محل آن انجام گرفته است و آنرا در معرض نابودی کامل قرار داده است.

تصویر ماهواره‌ای ارک علیشاه در کنار مصلای بزرگ تبریز. قسمت بالای محوطه مصلای در حال ساخت و قسمت پایین ارک و سمت راست محوطه که با سوله پوشیده شده است مصلای قدیم تبریز است.

ارک علیشاه در مرکز شهر تبریز، در ضلع جنوبی تقاطع خیابان امام خمینی و فردوسی قرار دارد و امروزه فضای اطراف آن برای برگزاری نماز جمعه مورد استفاده قرار می گیرد. این بنا توسط خواجه تاج‌الدین علیشاه بنا شده است.

ارک علیشاه و محوطه باستانی آن در ۱۵ دیماه سال ۱۳۱۰ هجری خورشیدی به شماره ۱۷۰ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است و نقشه حریم استحفاظی قانونی و ظوابط حفاظتی آن در جلسه ۲۹ خرداد ۱۳۵۷ شورای حفاظت آثار تاریخی "اداره کل حفاظت آثار تاریخی" مشخص و مورد تایید اعضا قرار گرفته است.

امروزه تنها بخشی از دیوارهای عظیم و محراب بسیار بلند شبستان جنوبی این مجسد برجای مانده است که خود موید شکوه روزگار آبادانی آن است. دیوارهای موجود در حقیقت تشکیل دهنده ایوان طاقپوش و حمال طاقی استوانه ای عظیمی بود است که فضای به وجود آمده به عنوان شبستان مسجد علیشاه به شمار می رفته است. بقایای موجود بنا، حکایت از یک ایوان به عرض ۳۰.۱۵متر و جرز و دیواهای کناری به ضخامت ۱۰.۴۰متر و پی ها و فونداسیونی عمیق و حجیم متناسب سازه های فوقانی و ارتفاع احتمالی بنا تا خط آغاز طاق استوانه ای ۲۵متر بوده است.

عکس ماهواره‌ای از نمای کنونی ربع رشیدی در خیابان عباسی تبریز که فقط خاکروبه‌های آن باقی مانده‌است.

پس از انقلاب اسلامی با نظر آیت‌الله ملکوتی که در زمان تخریب نماینده ولی فقیه در تبریز بود توسط جهاد سازندگی بیشتر بنای ارک به خاطر ساخت مصلا تخریب شد. در این زمان تلگرافی توسط آقای فخاری تهرانی، سرپرست دفتر فنی سازمان میراث فرهنگی آذربایجان خطاب به مدیر عامل سازمان حفاظت آثار باستانی ایران که با شماره ۱۰۰۱، مورخه ۲۲ آذرماه ۱۳۶۰ ارسال شد که چنین است: "بنابر اظهار گروه اعزامی از جهادسازندگی آذربایجان‌شرقی، جهت برگزاری نماز جمعه، در نظر است قسمتی از ساختمان ارک تخریب و تسطیح شود، خواهشمند است دفتر فنی حفاظت آثار باستانی آذربایجان شرقی را یاری نمایید".

به این ترتیب علمیات تخریب قسمتی از دیوار غربی ارک، محوطه، ساختمانهای پیرامون و درختان و فضای سبز موجود در اطراف ارک از تاریخ ۲۶/۰۹/۱۳۶۰ به وسیله بولدوزر آغاز شد و در تاریخ ۰۹/۱۰/۱۳۶۰، ۸۰درصد از دیوار ضلع شرقی ایوان ارک (ورودی، راه پله ها و محل نصب آنترپوز) با کمپرسور سوراخ شده و هر بار با جاسازی حدود ۲۶کیلوگرم تی‌ان‌تی منفجر و تخریب شد.

بنابر نوشته کتاب "ارک علیشاه تبریز - اثری ماندگار"، آیت الله ملکوتی(نماینده ولی فقیه در استان آذربایجان شرقی)، طاهری(استاندار وقت آذربایجان شرقی)، بیاتی و همدانلود( نمایندگان جهاد سازندگی) در تخریب ارک علیشاه نقش عمده ایفا کرده اند.

در سالهای اخیر، با تلاش سازمان میراث فرهنگی آذربایجان شرقی جلوی هرگونه ساخت‌وساز در حریم ارک علیشاه گرفته شده است و عملیات مرمت و بازسازی این بنای عظیم تاریخی از حدود ۴ سال قبل تاکنون بطور جدی ادامه یافته است.