بازخوانی تراژدی جیرفت

بیژن روحانی

برای شنیدن فایل صوتی «اینجا» را کلیک کنید.

در گفتار گذشته از اهمیت منطقه جیرفت گفتیم و برخی از نتایج کاوش‌های باستان‌شناسی را که منجر به کشف آثار تمدنی با قدمتی بیش از پنج هزار سال شده است تشریح کردیم. از جمله به کشف خطی کهن‌تر از نمونه‌های شناخته شده خط ایلامی اشاره کردیم و همچنین از ساختمان پلکانی عظیمی که با بیش از پنج میلیون قالب خشت درست شده و از کهن ترین زیگورات ها یا معابد بین النهرین هم قدیمی‌تر است سخن گفتیم.

اما دلیلی که باعث شد پای باستان‌شناسان به این منطقه بکر و دست نخورده باز شود، حفاری‌های غیرمجاز و فروش آثار شگفت‌انگیز جیرفت در بازارهای جهانی بود.

در اوایل سال ٨٠ خورشیدی یکی از روستاییان منطقه بر حسب تصادف گلدانی سنگی را که در اثر سیلاب از دل خاک بیرون آمده بود پیدا کرد. بلافاصله سایر روستاییان و اهالی مناطق اطراف خبردار شدند و به کند و کاو در این منطقه پرداختند. روستاییان این منطقه به دلیل چند سال خشکسالی گرفتار فقر و محرومیت شدید بودند. در مدت بسیار کوتاهی در گورستان پنج هزار ساله جیرفت بیش از ده هزار سوراخ و گودال حفر شد. حفاری‌های غیرمجاز در جیرفت به طور سیستماتیک و با آگاهی برخی از مقامات محلی انجام می‌شد. آنها عقیده داشتند خداوند گنجینه‌ای را در اختیار مردم محروم این منطقه قرار داده‌است. به هر خانواده قطعه زمینی به ابعاد ۶۰ مترمربع تعلق گرفت و حفاری غیراصولی با ابتدایی‌ترین وسایل آغاز شد. و به این ترتیب در مدت کمی سیل آثار جیرفت به بیرون از مرزهای ایران و حراجی های آثار تاریخی سرازیر شد و به این ترتیب روستاییانی که تا پیش از آن توانایی مالی اندکی داشتند صاحب اتومبیل ها مدل بالا شدند و بسته به قیمت اجناسی که از گودال‌ها خارج می شد هر حفره نام خاصی می‌گرفت مثلا گودال پنج پرایدی به معنی آن بود که از این گودال اشیایی با قیمت پنج اتومبیل پراید به دست آمده است. گرچه سود اصلی طبق معمول نصیب دلالان و واسطه‌های فروش آثار شد.

قیمت این آثار در بازارهای جهانی بین ٢٠ میلیون تا ١۵٠ میلیون تومان شناور بوده است. اما استمرار خروج این اشياء از ایران، حراجی‌ها و بازارهای خرید و فروش آثار تاریخی را به اشباع رسانید به طوری که قیمت این اشياء با افت ناگهانی رو به رو شد. طبق برآوردهای انجام گرفته توسط سازمان میراث فرهنگی در حدود صدهزار شیء به صورت غیرمجاز از محوطه تمدن جیرفت به دست آمده و در خارج از کشور به فروش رسیده است. به دلیل آن که تا مدت ها منشاء این اشياء ناشناخته بود و از طرف دیگر چون به صورت غیرقانونی خارج شده و به فروش رسیده بودند، دولت ایران برای اثبات تعلق آنها به ایران با مشکلات زیادی رو به رو بوده است. بسیاری از موسسات یا اشخاصی که این آثار را در حراجی خریداری کرده اند از باز پس فرستادن به بهانه این که منشاء این آثار ناشناخته است سرباز می زدند. اما با استقرار گروه باستان‌شناسی و کشف آثاری مشابه با آثار به غارت رفته، این فرضیه به اثبات رسید که منشاء تمام آن آثار جنوب شرقی ایران است.

سرانجام تراژدی جیرفت با تلاش باستان‌شناسان و پیگیری مطبوعات و روزنامه‌نگارن به مساله‌ای ملی تبدیل شد. حجم غارت و تخریب به حدی بود که مساله به مجلس و هیئت دولت کشیده شد و نیروهای انتظامی ناچار به مداخله شدند و منطقه تحت نظارت میراث‌فرهنگی و یگان‌حفاظت درآمد. نتیجه تلاش‌های بین‌المللی ایران برای بازگرداندن آثار خارج شده از کشور تنها بازگشت صد و هجده قلم از آثاری بود که در لندن کشف شد. اشياء سنگی جیرفت حاوی نقوشی از انسان و جانوران خیالی است. همچنین روی بعضی از ظروف طرح ساختمانی چند طبقه وجود دارد که محققان آن را با زیگورات عظیمی که در منطقه "کنار صندل" جیرفت پیدا شده منطبق می دانند.

یکی از مشکلاتی که باستانشناسان در منطقه با آن رو به بوده‌اند، متقاعد کردن مردم محلی به ضرورت توقف حفاری‌های غیرمجاز و حمایت از کاوش‌های علمی بوده است. برای این منظور سعی شد در تمام حفاری‌ها از کارگران محلی استفاده شود و همچنین با نمایش فیلم و اسلاید و سخنرانی اهمیت کاوش‌ها به روستاییان آموزش داده شود.

اکنون بیش از پنج سال از تراژدی جیرفت و غارت بی‌سابقه تاریخ و فرهنگ باستانی آن گذشته است. اما حجم عظیم این تخریبات و همچنین اهمیت بی‌همتای جیرفت در تاریخ باستان‌شناسی توجه جدی‌تری را به این منطقه کمتر شناخته شده طلب می کند.

لینک مطلب مرتبط