نخستین موزه های ایران

بيژن روحانی

برای شنیدن فایل صوتی «اینجا» را کلیک کنید.

کلمه موزه ریشه یونانی دارد و به معنی مجلس یا محفل موزهاست (Muses). موزها در افسانه های یونانی نُه الهه هستند که همگی دختران زئوس یا خدای خدایان محسوب شده و منبع الهام شاعران، هنرمندان، موسیقی دان ها ، فلاسفه و دانشمندان به شمار می آمدند. در یونان باستان معابدی به نام "موزئون" (Mouseion) برای پرستش این الهگان وجود داشته که بعدها محلی می شود برای نگهداری هدایای ارزشمندی که به آنها تقدیم می شده است.

موزه ها و مجموعه ها به سبک امروزی در دوران رنسانس به وجود آمدند.

مثل بسیاری پدیده های مدرن دیگر، موزه نیز سوغاتی بود از فرنگ برای ما. سوغاتی که اول بار به دربار پادشاهان راه یافت و بعد ها عمومی شد. ناصرالدین شاه قاجار، پادشاهی که در طول سلطنتش با سفرهای خود به اروپا در جریان تحولات جدید قرار گرفت، ایده موزه یا گنجینه را پس از دیدن موزه های فرانسه، با خود به ایران آورد و دستور داد تا در یکی از تالارهای ارگ سلطنتی موزه ای برپا کنند. بعد ها اشیاء این موزه غنی ترشد و نام "موزه همایونی" به خود گرفت. طبق گزارش روزنامه "شرف" روزنامه دولت علیه ایران ، موزه همایونی محلی برای نگهداری جواهرات، ادوات جنگی، پرده های نقاشی و همچنین ظروف بلور و چینی کارخانه های روسیه و انگلستان بوده است. طبیعتا این موزه محلی بوده مخصوص شاه و اهل حرم و درباریان و مردم به طور عموم حق بازدید از آن را نداشته اند.

ناصرالدین شاه به جز تالار یا موزه همایونی در ارگ سلطنتی، یک موزه خصوصی دیگر هم تاسیس کرده که تاکنون کمتر به آن اشاره شده است و در تاریخچه موزه ها در ایران معمولا فراموش می شود. این موزه دوم، ساختمانی است که در باغ سلطنت آباد وجود داشته و ناصرالدین شاه خودش به آن "موزه تاریخ طبیعی" می گفته است. کاخ سلطنت آباد که در حال حاضر محل کارخانجات مهمات سازی در تهران است، و در خیابان سلطنت آباد سابق یا پاسداران واقع شده، یکی از کاخ ها و باغ هایی بوده که به دستور ناصرالدین شاه ساخته شده است. دکتر فوریه طبیب فرانسوی ناصرالدین شاه در کتاب "سه سال در دربار ایران" ضمن اشاره به ساختمان اندرونی در کاخ سلطنت آباد می نویسد:" در نزديکی آن ساختمانی است که شاه آن را موزه تاريخ طبيعی می خواند. اين موزه از عکس حيوانات درست شده و ديوارها را از همين عکس ها پر کرده اند." این نکته نشان می دهد که ناصرالدین شاه، موزه را فقط در جمع آوری آثار تاریخی یا هنری محدود نمی دیده بلکه به آثار طبیعی هم توجه داشته است.

متاسفانه تحقیقات بسیار اندکی در مورد اولین موزه های ایران و مکان هایی که ناصرالدین شاه به موزه اختصاص داده بوده در دست است. مثلا ما امروز نمی دانیم که آیا به جز عکس، نمونه هایی از حیوانات هم در آن موزه خصوصی بوده است یا خیر و این که عکس حیوانات چگونه جمع آوری شده بودند؟ آیا با توجه به این که ناصرالدین شاه خود عکاس بوده، تصاویر کار خود او بوده است؟

موزه همایونی کمی بعد از بین رفت. جواهرات آن به خزانه ملی و اسلحه هایش به دانشکده افسری منتقل شدند.

در سال ١٢٩۵خورشیدی اولین موزه ملی به نام "موزه معارف" در یکی از اتاق های بزرگ وزارت معارف در ضلع شمالی مدرسه دارالفنون تهران تاسیس شد. این موزه دارای ٢٧٠ شیء تاریخی از فلزی و چوبی و سفالی تا سکه و کتاب و منسوجات بود.

چند سال بعد با شدت گرفتن کاوش های باستان شناسی در ایران توسط هیئت های غربی، نیاز به ساختن موزه ای بزرگ به وجود آمد. بنابراین آندره گدار، مهندس فرانسوی در سال ١٣٠٨ طراحی و ساخت موزه ایران باستان را با الهام از معماری دوران ساسانی آغاز کرد و در سال ١٣١۶ این موزه رسما افتتاح شد. سردر ورودی این موزه با اقتباس از تاق یا ایوان کسرا در تیسفون ساخته شده و آجرهای سرخ رنگ آن نیز تداعی کننده آجرکاری های ساسانی است.
موزه ایران باستان یا همان موزه ملی ایران با در اختیار داشتن حدود سیصد هزار شیء در حقیقت موزه مادر در ایران به حساب می آید. قدیمی ترین شیء این مجموعه مربوط به دوران پارینه سنگی یعنی حدود هشتصد هزار سال پیش و متاخرترین شیء آن مربوط به پایان دوره قاجار است. فضای فعلی این موزه به هیچ وجه پاسخگوی اشياء متعدد آن نیست. بنابراین

در چند سال گذشته طرحی به تصویب هیئت دولت ایران رسید که طبق آن موزه ملی ایران می بایست با در اختیار گرفتن ساختمان های اداری در میدان مشق یا باغ ملی (شامل ساختمان های وزارت امورخارجه، کتابخانه ملی، شهربانی سابق و ...) توسعه پیدا کرده و به یکی از موزه های بزرگ دنیا تبدیل شود؛ با این حال این طرح هنوز به اجرا درنیامده و موزه ملی ایران در همان ساختمانی که آندره گدار طراحی کرد، تاریخ ایران را به تماشا گذاشته است.