از باغ تا زندان

بیژن روحانی

برای شنیدن فایل صوتی «اینجا» را کلیک کنید.

زندان قصر

شنیدن نام "زندان قصر" در تهران معمولا در شنونده تاثیر خوبی بر جای نمی گذارد. زندانی که سالیان سال محلی برای نگهداری فعالان سیاسی و همچنین تبهکاران و مجرمان بوده و محوطه آن شاهد به دار کشیده شدن یا تیرباران محکومان زیادی بوده است.

اما شاید کمتر به این مساله توجه کرده باشیم که چرا نام این زندان "قصر" است؟ تناقض نهفته در این نام ما را به شناسایی دقیق تر تاریخ و سابقه این محل وادار می کند. البته ممکن است بعضی ها به طور مختصر با سابقه این مکان آشنایی داشته باشند.

زندان قصر تا پیش از زندان شدن سرنوشت عجیب و طولانی ای را پشت سر گذاشته است. این محل بخشی از یکی از قصر ها و باغ های قاجاری است.

زندان قصر

تهران سال ١٢١٣ هجری قمری

فتحعلی شاه، دومین پادشاه سلسله قاجار در زمین هایی که آن موقع به اراضی "خرم دره" معروف بوده به دست خودش اولین سنگ را برای احداث باغ و عمارتی شاهانه بر زمین می گذارد و به سایر جوانان ایل قاجار هم امر می کند که مصالح این قصر جدید را از تهران به آنجا حمل کنند. در آن زمان، مکانی که امروز زندان قصر نامیده می شود بیرون از حصارهای تهران بود. در یکی از اسناد تاریخی دوره قاجار ذکر شده که مبلغی معادل "چهارصد هزار تومان" خرج ساختن باغ و عمارت آن شد.این کاخ بعد از ساخته شدنش به "قصر قاجار" یا "تخت قاجار" معروف شد.

از روی عکس ها، نقاشی ها و توصیفات برخی جهانگردان و مورخان می شود تا حدی شکل معماری و نحوه باغسازی "قصر قاجار" را متوجه شد. از این اسناد و مدارک چنین بر می آید که قصر روی تپه مرتفعی بنا شده بوده و طراحی آن نیز به شکل مطبق یا پلکانی بوده است. در برابر قصر یک استخر یا دریاچه مصنوعی بزرگ هم بوده که در اکثر عکس هایی که در آلبوم خانه کاخ گلستان باقی مانده است به خوبی دیده می شود.

ظاهرا داخل قصر نیز با نقاشی های دیواری، آیینه کاری و گچ کاری تزیین شده بوده است. این نکته در خاطرات فرستاده ناپلئون به دربار فتحعلی شاه ذکر شده است. فتحعلی شاه از این قصر به عنوان کاخ ییلاقی و به عنوان محلی برای رفتن به شکار استفاده می کرده است.
اما در زمان ناصرالدین، بخت و اقبال از این کاخ بر می گردد. او چندان علاقه ای به این محل نداشته بنابراین اکثرا آنجا متروک و بی استفاده باقی می ماند به طوری که یکی از انگلیسی های مقیم ایران در آن زمان، به نام کنت "دو سرسی" در خاطراتش نوشته که کاخ، محل لانه پرندگان شده است. با این همه در دوران قاجار از این قصر مراقبت می شد و گه گداری به تعمیر آن می پرداختند.

زندان قصر

اما با روی کار آمدن رضا شاه ورق کاملا برگشت. رضا شاه ابتدا درسال ١٣٠٢ خورشیدی در قسمت های جنوبی باغ قاجاری "اولین دکل بی سیم را بر پا می کند و کمی بعد هم فرستنده رادیو و بناهای مربوط به آن را در همان زمین های می سازد. یعنی اولین ایستگاه و فرستنده رادیویی ایران در بخشی از باغ قاجار ساخته می شود.این ایستگاه در حال حاضر در محوطه شرکت مخابرات در زیر پل سید خندان تهران است.

اما ماجرا به همین جا ختم نمی شود. ظاهرا زمین های بزرگ قصر قجر، باز هم برای توسعه پایتخت، باید به قطعات دیگری تقسیم می شدند.

سال ١٣٠٨ رضا شاه اولین زندان مدرن ایران را در بخش دیگری از همین باغ قاجاری افتتاح می کند. معمار زندان قصر، نیکلای مارکوف معمار گرجستانی الاصلی است که در دوران رضا شاه تعدادی از ساختمان های مشهور آن زمان از جمله دبیرستان البرز را طراحی کرد.
مارکوف در طراحی ساختمان اصلی این زندان بعضی از عناصر معماری ایرانی را نیز به کار گرفت. ساختمان اصلی عمارتی است آجری که قسمت ورودی به بندهای آن از یک "هشتی" تشکیل شده و اصطلاح "زیر هشت" که هم اکنون نیز در زبان رایج زندانیان به کار می رود از همین جا گرفته شده است.

تا پیش از ساخته شدن زندان قصر، زندان های ایران به همان روال سابق سیاهچال و دخمه در نظمیه ها بودند. اما در این جا برای اولین بار زندان امکانات دیگری هم داشت مثل حمام یا کارگاه هایی که زندانیان در آن کار کنند. زندانیان حق هواخوری و ورزش و غیره داشتند. در یک کلام، زندان قصر اولین زندانی بود که در ایران به سبک زندان های کشورهای پیشرفته احداث شد. گرچه این به آن معنی نیست که تمام حقوق زندانیان در این زندان رعایت شده است. سرانجام در سال ١٣٣٠ آخرین بخش های باغ قاجاری به کلی ویران شد.

در حال حاضر تنها نشانه ای که از دوران قاجاری در محوطه زندان باقی مانده، عمارت کوچک کلاه فرنگی آن است. گرچه شهرداری تهران قصد دارد، پس از تعطیلی کامل زندان، بخش هایی از آن را به موزه تبدیل کند و در بخشی های دیگری هم خاطره ای از باغ قجر را دوباره زنده کند.

باغی که زندان شد و زندانی که دوباره باغ می شود.