ارگ بم، از سپیده تاریخ تا صبح زلزله

بيژن روحانی

برای شنیدن فایل صوتی «اینجا» را کلیک کنید.

زلزله صبح روز پنجم دیماه سال هشتاد و دو در بم از هر جهت فاجعه بسیار بزرگی بود. به غیر از تلفات انسانی و تخریب شهر، میراث فرهنگی ایران هم یکی از بزرگترین آسیب ها و خسارات را متحمل شد: تخریب ارگ بم.

در این برنامه به طور بسیار مختصر به تاریخ ارگ بم و خصوصیات معماری آن تا پیش از زلزله اشاره می کنیم.

برای بررسی تاریخ طولانی ارگ بم و سابقه سکونت انسان در این منطقه دو راه در اختیار ما هست. یکی مطالعات باستان شناسی و تاریخی و دیگری افسانه ها و داستان هایی که به وجود آمدن این ارگ را توضیح می دهند.

در شاهنامه داستانی هست به نام "هفتواد". داستان "هفتواد" با تغییرات اندکی در "کارنامه اردشیر بابکان" هم که شرح سرگذشت اردشیر بنیان گزار سلسله ساسانی است تکرار شده. طبق روایت شاهنامه، هفتواد مرد فقیری بوده که هفت پسر و یک دختر داشته ست.روزی دختر او کرمی را پیدا می کند و به جای کشتن کرم به نگهداری آن می پردازد. این کار سبب رونق گرفتن کسب و کار هفتواد می شود و سپس او سر به شورش بر می دارد و حکومت آن منطقه را دردست می گیرد و روی صخره بلندی برای خودش قلعه و برج و بارویی می سازد. بسیاری از محققان با تطبیق نام های جغرافیایی شاهنامه با مکان های امروزی این احتمال را مطرح می کنند که قلعه هفتواد همان ارگ بم باشد. سپس اردشیر بابکان سرسلسله ساسانی به آنجا لشکر کشی کرده و هفتواد را شکست می دهد و کرم را که منبع شانس و اقبال هفتواد بوده از میان بر می دارد. در خود ارگ بم هم دروازه ای هست که به "کت کرم" شهرت دارد. کت کرم در لهجه محلی یعنی "سوراخ و خانه کرم". بعضی از داستان ها هم ساخت ارگ بم را به بهمن پسر اسفندیار نسبت داده اند و سعی کرده اند بهمن را با اردشیر درازدست پادشاه هخامنشی تطبیق دهند.

اگر از داستان ها بگذریم، تحقیقات نشان می دهد سابقه حضور و زندگی انسان در این منطقه به گذشته های بسیار دور بر می گردد. اما هنوز به طور دقیق مشخص نیست که در چه دوره ای و توسط چه کسانی ارگ بم ساخته شد. مطالعات تطبیقی که روی شهرهای دوره ی اشکانی به خصوص پس از دوران تسلط سلوکیان انجام گرفته، نشان می دهد که الگوی شهرقدیم بم، مشابهت زیادی با بعضی شهرهای دوره اشکانی داشته و از این رو احداث این شهر را به آن دوره نسبت می دهند.

ارگ بم دوره های مختلف معماری را پشت سرگذاشته و چهره و شکل آن در طول سالیان تغییرات زیادی کرده است. وسعت ارگ بم در حدود بیست و دو هکتار است. دورتا دور این ارگ خشتی بزرگ، حصاری به طول ۱۸۰۰ متر به همراه ۳۸ برج دفاعی قرار داشته است. اطراف این دیوارهم خندقی هم برای دفاع در برابر حملات دشمن کشیده شده بود.

به طور کلی این ارگ از دو بخش حاکم نشین و عامه نشین تشکیل می شده و این دو قسمت نیز توسط حصاری از هم جدا می شده اند. بیشتر ساختمان ها و فضای معماری ارگ بم با خشت ساخته شده گرچه در بعضی بناهای آن از سنگ و چوب و آجر هم استفاده شده است.

قسمت حاکم نشین ارگ بم که روی صخره ای مرتفع بنا شده، از قسمت هایی مثل خانه حاکم، سرباز خانه، زندان و اصبل تشکیل شده است. قسمت عامه نشین شامل محلات مسکونی، مسجد جامع، حمام، زورخانه، مدرسه و بازار بوده است. یکی از قدیمی ترین مساجد ایران در سال ۳۱ هجری پس از حمله اعراب در ارگ بم ساخته شد.

بم همواره در طول تاریخ به سبب صنعت ابریشم و پرورش کرم ابریشم مشهور بوده است. بعضی ها معتقدند داستان "کرم هفتواد" و ثروتمند شدن او از راه نگهداری کرم که در شاهنامه ذکر شده، اشاره ای است به رونق صنعت ابریشم در این منطقه.

ارگ بم همواره در طول سالیان دراز و در دوران های مختلف محل زندگی مردم این منطقه بوده است. از اتفاقات مهم تاریخی که در این ارگ به وقوع پیوسته و مورخین مختلفی آن را ذکر کرده اند می شود به پناه گرفتن لطفعلی خان زند، شاهزاده سلسله زندیه در ارگ بم و سپس دستگیری و تحویل داده شدنش به آغا محمدخان قاجار اشاره کرد.

ارگ بم تا حدود صد و پنجاه سال پیش محل زندگی مردم بم بوده است. اما پس از آن تاریخ آرام آرام مردم ارگ را ترک می کنند و شهر بم جدید را در خارج از حصارها و برج و باروی شهر قدیم می سازند.