روایتی دیگر از حقوق بشر

حسین نوش‌آذر

۱۰ دسامبر روز جهانی «حقوق بشر» است. می‌پرسیم حقوق بشر چیست؟ از کی این مفهوم به وجود آمد؟ ضامن اجرای آن چه کسی‌ست؟ حقوق بشر آیا در کشورهای اسلامی قابل‌اجراست؟ ابتدا خوب است ببینیم اصلاً «حقوق بشر» این مفهومی که این روزها بیش از هر وقت دیگر جنجال‌برانگیز است کی و در کجا به وجود آمد.

تاریخچه‌ی حقوق بشر

«حقوق بشر» مفهومی‌ست که از دل فلسفه‌ی غرب بیرون آمده و به یک معنا دستاورد فلسفه‌ی غرب برای بشریت است. آوردنده‌ و به اصطلاح مخترع ِ نظریه‌ی «حقوق بشر» فیلسوفی‌ست انگلیسی به نام جان لاک. حقوقی که جان لاک در فلسفه‌اش برای فرد قائل شده بود، و نظریه‌ی آرمانی او مبتنی بر برابری نوع بشر به عنوان یک ایده‌آل یا کمال مطلوبی که می‌بایست انسان‌ها روزی به آن برسند، در پایان جنگ‌های داخلی آمریکا، در ویرجینیا، کلمه به کلمه در بیانیه‌ی استقلال آمده است. بعدها در قانون اساسی آمریکا و بعد از انقلاب فرانسه در قانون اساسی فرانسه هم نظریه‌ی حقوق بشر جان لاک گنجانده شد. البته فیلسوف‌هایی مانند روسو روی نظریه‌ی جان لاک کار کردند. اما حتی، بعدها، یعنی بعد از جنگ جهانی دوم که سازمان ملل متحد بیانیه‌ی حقوق بشر را تصویب کرد، در آن بیانیه هم نظریه‌ی حقوق بشر جان لاک را عینا آوردند. مفهوم «حقوق بشر» به شکل غربی آن در واقع از اندک ایده‌ها‌ی فلسفی‌ست که در زندگی روزانه‌ی ما جنبه‌‌ی عملی و از برخی لحاظ کارکرد سیاسی پیدا کرده است. با این حال فکر انسانیت و عدالت قدمتی بیش از این دارد. کنفسیوس اعتقاد داشت که انسانیت و عدالت به معنای تقسیم خوشبختی با دیگران و عشق بی چون و چرا به همنوع است. لائوتسه اما اعتقاد داشت که عدالت و عشق بی چون و چرا به همنوع در ذات انسان نیست و ضد طبیعت اوست.

حقوق بشر چیست؟

اما می‌پرسیم بشر چه حقی دارد؟ در بیانیه‌ی حقوق بشر آمده است که حقوق بشر عبارت از حقوقی‌ست که با انسان به دنیا می‌آید و از نظر اخلاقی و قانونی پایه و اساس (یا بیس) انسانیت است. حقوق بشر فراتر از حق دولت است و بر حق دولت اولویت دارد. بنابر این دولت نمی‌تواند حقوق بشر را به افراد واگذار کند، یا آن را از فرد سلب کند. برخی از حقوق بشر عبارت‌اند از: حق زندگی، حق آزادی بی حد و حصر بیان، حق مالکیت و برابری اجتماعی، و حق اعتراض بر ضد سرکوب اجتماعی. حق آزادی اجتماعات و تظاهرات حیابانی. حق اعتصاب و ائتلافات حزبی. حق انتخابات آزاد، حق برخورداری از کار و مزد عادلانه و حق تحصیل. لازم به گفتن نیست که حقوق بشر هر روز در سراسر جهان پایمال می‌شود. اصولاً وقتی صحبت از حق می‌کنیم، به این معنا نیست که حق یک بار برای همیشه به فرد تفویض می‌شد. بلکه فرد ناگزیر است همیشه برای به دست آوردن حقوقش تلاش کند. از این نظر بیانیه‌ی حقوق بشر تنها یک چراغ راهنماست. در این بیانیه هر چند حقوق فرد تصریح شده است، اما به دست آوردن آن به عهده‌ی فرد گذاشته شده و به التزام و تلاش او و شرایط سیاسی و اجتماعی و تشکل‌پذیری و التزام اجتماعی و اعتقاد او به عدالت اجتماعی بستگی دارد.

حقوق بشر در قرن بیست و یکم

در قرن بیست و یکم شاخص تمدن و تجدد فقط پیشرفت صنعتی و رفاه اقتصادی نیست. مهم‌ترین شاخص تمدن در روزگار ما احترام به حقوق انسان است. فقر تحقیرآمیز است. اما تحقیرآمیزتر از فقر محدود کردن آزادی‌های فردی و آزار و شکنجه‌ی انسان‌‌هایی‌ست که نمی‌توانند از خودشان دفاع کنند. دموکراسی نه تنها به معنای تفکیک قوای مجریه و مقننه و قضائیه است، بلکه بیش از آن به این معناست که دولت به حقوق مردم احترام بگذارد. حقوق بشر در کشورهای اسلامی و در کشورهای غربی با سیاست‌های سلطه‌جویانه، در جنگ‌ها و اردوگاه‌ها و زندان‌هایی مثل ابوغریب و گوانتامو پایمال می‌شود. در کشورهای اسلامی فرد بیش از آن که حقی در اجتماع داشته باشد، دارای وظایف شرعی‌ست. به این دلیل «حقوق بشر» در روزگار ما، در زمانه‌ای که از نبرد فرهنگ‌ها سخن می‌رود، فرهنگ غرب و تأکید بر حقوق فرد در مقابل اجتماع را نمایندگی می‌کند. اما می‌پرسیم آیا جهان غرب در دفاع از حقوق بشر محق است؟

حقوق بشر و شرع اسلام

گفتیم حقوق بشر دستاورد فلسفه‌ی غرب است. با این حال از وقتی که آمریکا بر ضد تروریسم جهانی اعلام جنگ کرده است، به بهانه‌ی جنگ بر ضد تروریسم حقوق بشر در جهان غرب هم پایمال می‌شود. هر چند که دادگاه عالی آمریکا رأی به غیرقانونی بودن اردوگاه گوانتانامو در شرق کوبا داده است، اما با وجود اعتراضات دولت‌های اروپایی این اردوگاه همچنان دایر است. آیا می‌توان به بهانه‌‌ی مبارزه با تروریسم حقوق و آزادی‌‌های فردی را پایمال کرد؟ در چین و ایران هم همچنان سرکوب و آزار دگراندیشان ادامه داد. روزی نیست که در این کشورها آزادی‌های فردی پایمال نشود. کانون نویسندگان ایران سال‌هاست که برای آزادی بی‌حد و حصر بیان تلاش می‌‌کند. قتل‌ زنده‌یادان پوینده، مختاری و میرعلائی ضربه‌ای به کانون نویسندگان بود. تعطیل شدن بیش از سی روزنامه‌ی خبری در ایران، سخت‌گیری‌های وزارت ارشاد در صدور مجوز انتشار کتاب و فیلترینگ سایت‌های فارسی‌زبان همه از نشانه‌های پایمال شدن اصل آزادی بی‌حد و حصر بیان است که در بیانیه‌ی حقوق بشر تصریح شده است. مشکل اینجاست که در ایران دولت خود را از نظر اخلاقی و شرعی نسبت به مردم یا امت مسلمان مسئول می‌داند. این مسئولیت نافی حقوق بشر و آزادی‌های فردی‌ست. به این دلیل می‌گوییم اگر در جهان غرب به دلیل سیاست‌های توسعه‌جویانه‌ی آمریکا حقوق بشر پایمال می‌شود، در ایران و در کشورهایی مانند عربستان سعودی به دلیل مسئولیت شرعی که دولت در مقابل ملت برای خود قائل است، حقوق و آزادی‌های فردی مردم را ندیده می‌گیرند. حجاب اسلامی و تبعیض جنسی و مجازات همجنسگرایان و مجازات ننگ‌آور سنگسار مطابق شرع اسلام از دیگر نمونه‌های پایمال شدن حقوق بشر در کشورهای اسلامی‌ست.

حقوق بشر و جنگ ‌های داخلی

با این حال بیش از این‌ها که یاد کردیم، حقوق بشر در جنگ‌های داخلی پایمال می‌شود. سازمان ملل با فرستادن سپاه صلح‌سازان به مناطق جنگ‌زده تلاش می‌کند از حقوق شهروندی مردم دفاع کند. اما جنگ‌های بوسنی، روئاندا و این اواخر جنگ داخلی سودان نشان داد که صلح‌سازان در دفاع از حقوق مردم بیگناه ناکارآمد اند. حکومت‌های محلی ادعا می‌کنند که صلح‌سازان سازمان ملل به بهانه‌ی دفاع از حقوق بشر در پی تثبیت منافع قدرت‌های بزرگ هستند. چنین است که در قرن بیست و یکم همچنان ضمانتی برای اجرای مفاد بیانیه‌ی حقوق بشر وجود ندارد و همچنان مردم‌سالاری و آزادی‌های فردی در کشورهایی مثل ایران و چین و در مناطق جنگ‌زده در حد یک آرزو باقی مانده است.

حقوق شهروندی و حقوق بشر

نلسون ماندلا می‌گفت هرگاه انسانی را از حقوق انسانی‌اش محروم کنی، او را در انسانیت‌اش تحقیر کرده‌ای. کانت در سال ۱۷۹۵ میلادی گفته بود لازم است که مفهوم حقوق بشر را در حد حقوق شهروند جهانی گسترش دهیم. و از گفته‌های داستایوفسکی‌ست که به میزان تمدن یک جامعه می‌توانیم از زندان‌‌هایی که در آن جامعه هست پی ببریم. در ازبکستان کریمف سعی می‌کند با پایمال کردن حقوق بشر قدرت سیاسی‌اش را تثبیت کند. دهقانان چینی را به دلیل توسعه‌ی اقتصادی از روستاهای‌شان می‌رانند. در جنگ‌های داخلی سودان و روئاندا مردم از کمترین حقوق برخوردار نیستند. در روسیه روزنامه‌نگاران مخالف را از میان برمی‌دارند. در ایران، از وقتی آقای احمدی‌نژاد به قدرت رسیده است، سختگیری در امر حقوق شهروندی مانند حجاب اسلامی کاهش پیدا کرده، اما آزادی بیان بیش از پیش محدود شده است. اغلب روزنامه‌های مستقل و از جمله شرق که از مهم‌ترین روزنامه‌‌های ایران بود در محاق توقیف افتاده است. می‌پرسیم چرا حکومت‌های خودکامه نسبت به آزادی بیان حساس اند؟ حقوق شهروندی با حقوق بشر چه تفاوتی دارد؟ آیا در کشورهای اسلامی حقوق بشر قابل اجراست؟


فراموش نکنیم که حقوق بشر از بطن فرهنگ مسیحی و از اندیشه‌ی برابری انسان با خداوند منتج شده است. در فرهنگ مسیحی انسان وقتی به دنیا می‌آید از حقوقی برخوردار است که با حقوق شهروندی تفاوت دارد. دولت نمی‌تواند حقوق بشر را برخلاف حقوق شهروندی نقض کند یا این حقوق را گسترش دهد. ضامن اجرای حقوق بشر جامعه‌ی مدنی‌ست. تنها در یک جامعه‌ی مدنی‌ست که امر اطلاع‌رسانی بدون نظارت دولت و به طور آزاد انجام می‌شود. در نتیجه نقض حقوق بشر در اجتماع می‌تواند بازتاب بیابد. تنها در یک جامعه‌ی مدنی‌ست که سازمان‌های دفاع از حقوق بشر می‌تواند به طور آزادانه گزارش‌هایی از نقض حقوق بشر به دست دهند. نهادهایی مانند شورای عالی حقوق بشر در سازمان ملل متحد برآمده از مدنیت در غرب هستند. اعتراض یکپارچه‌ی اروپا به اردوگاه گوانتانامو و افشاگری درباره‌ی این اردوگاه نشانه‌ای از این واقعیت است که اگر در جهان غرب حقوق بشر نقض شود، در مطبوعات مستقل و در گزار‌ش‌های سالانه‌ی سازمان‌های دفاع از حقوق بشر، آزادانه و بدون دخالت دولت بازتاب می‌یابد. شاید به دلیل نقش افشاگرانه مطبوعات است که دولت‌های خودکامه در اولین قدم برای نقض حقوق بشر و حقوق شهروندی مردم مطبوعات را زیر ضرب می‌برند. فشار سیاسی و اقتصادی بر دولت‌هایی که ناقض حقوق بشر اند، از دیگر ضمانت‌های اجرایی حقوق بشر در جهان است. توسعه‌ی اقتصادی در ایران از این نظر امیدبخش است که دولت موظف است دست‌کم در عرصه‌ی بازرگانی به قوانین بین‌الملل تن دهد. ممکن است روزی نظام قضایی کشورهایی مثل چین و ایران خود را با نظام قضایی در جهان غرب هماهنگ کند. تا آن روز دولت‌های غربی بنا به مصالح اقتصادی بر نقض حقوق بشر در کشورهایی مثل ایران، چین و روسیه چشم خواهند بست.

ناسازگاری حقوق بشر با برخی سنت‌های شرقی

به یاد دارم که آقای خمینی، اوایل انقلاب در یکی از سخنرانی‌هایش گفت: حقوق بشر مجموعه‌ای از قوانین است که صهیونیست‌ها وضع کرده‌اند با این قصد که مذاهب دیگر را نابود کنند. این منطق ما را در موقعیتی دشوار قرار می‌دهد: دفاع از حقوق بشر را به دفاع از امپریالیسم و صهیونیسم تعبیر می‌کنند. اگر از حقوق بشر دفاع کنیم با این منطق در جهت منافع بیگانه عمل کرده‌ایم. پس از انتخابات ریاست جمهوری گفتمان استقلال و عدالت اجتماعی را در مقابل گفتمان آزادی قرار داده‌اند. لذا اگر از آزادی بیان دفاع کنیم، عملی خلاف استقلال ایران انجام داده‌ام و حق مردم ایران را پایمال کرده‌‌ایم. از سوی دیگر برخی از فعالان حقوق بشر در غرب که در این کارزار تنها تکیه‌گاه نویسنده‌ی ایرانی می‌توانند باشند، با توجه به اصل تساهل در گفت و گوی تمد‌ن‌ها به این نتیجه می‌رسند که حقوق بشر با برخی سنت‌های شرقی سازگار نیست. نقض آشکار حقوق بشر در اردوگاه گوانتامو و فجایع جنگی که در نوار غزه و در لبنان توسط ارتش اسرائیل اتفاق افتاد، کار فعالان حقوق بشر در کشورهای اسلامی و بخصوص در ایران را دشوار می‌کند. با این حال و به رغم همه‌ی این دشواری‌ها اگر بپذیریم که خشونت در جامعه یک امر ذاتی و درونی و متأسفانه یکی از مولفه‌های همزیستی انسان‌ها در خانواده و اجتماع است به این نتیجه می‌رسیم که حقوق شهروندی و حقوق بشر ضامن سلامتی هستی انسان و تکیه‌گاهی برای اوست.