«آیا می توان پرندگان را از خواندن بازداشت؟»

شهرزاده سمرقندی

شاید اسم و سبک «یولدوز توردیوا»، آوازخوان ترک‌زبان ازبکستان برای شما آشنا نباشد، اما به احتمال زیاد فایل ویدیویی از این خواننده را که ترانه‌ی شجریان را می‌خواند به دست شما رسیده است. شاید هم آن را برای دوستان خود ارسال کرده باشید، منظورم ترانه‌ی «ای بت چین» معروف است.

مدتی است این ویدیوی «یولدوز توردیوا»، بین فارسی زبانان و از طریق مکاتبات اینترنتی در حال رفت و آمد است. من نیز چندین‌بار آن را از دوستان مختلف دریافت کرده‌ام و هربار هم تا آخر گوش داده‌ام. زیباست، اما مهم تر از آن پیامی است که در پس آن نهفته و در داخل کشور ازبکستان معنای دیگری دارد.

این ترانه‌ی کلاسیک ایرانی را آوازخوان معروف ازبک با سوز می‌خواند: من ز تو دوری نتوانم دیگر!

این شاید زنگ خطری باشد برای دولتی که نگران پیوند عمیق مردم ازبکستان با فرهنگ کشور همسایه، ایران است.

دو روز پیش خبر مجازات «فیروزه جومه نیازوا»، خواننده‌ی دیگر ازبکستانی در رسانه‌ها منتشر شد مبنی بر این که پخش صدایش به دلیل اجرای کنسرت در تاجیکستان، در رسانه‌‌های داخل ازبکستان و همین‌طور در محافل و مراسم مردمی ممنوع شده است.

او حتی اجازه‌ی اجرای کنسرت در داخل و خارج از کشور را نیز ندارد.

آیا وضعیت خواننده‌ی محبوبی چون «یولدوز توردیوا» نیز به اینجا خواهد کشید؟ چرا این آوازخوان ازبک چنین خطری را پذیرفته و معروف‌ترین ترانه‌ی شجریان را اجرا کرده است؟ در این کار چه حکمتی است؟

اول این که به نظر می‌رسد «یولدوز» پیش از همه می‌خواهد قدرت صدای خود را به گوش دوستداران هنرش برساند و در خود شجاعت بازخوانی اثری از استادی چون محمدرضا شجریان را یافته است.

دوم این که این ترانه و این سبک، تازگی‌ها در ازبکستان و همین‌طور در آسیای میانه طرفداران زیادی پیدا کرده است. مردم انگار از ترانه‌های کلاسیک ازبک که در بیش‌تر اوقات در سبک «شش‌مقام» اجرا می‌شوند خسته شده‌اند.

سبک «شش مقام» را می‌توانید در این اجرای «یولدوز توردیوا» نیز گوش بدهید. آوازخوان باید قدرت فوق‌العاده‌‌ای داشته باشد تا بتواند خواننده‌ی سبک «شش مقام» باشد که در آسیای میانه بالاترین سبک موسیقی محسوب می‌شود.

«شش مقام»، بخش بازمانده‌ی همان «دوازده مقام» قدیمی است که در محافل اشراف، میر و خان‌های محلی اجرا و هنری اصیل و فاخر دانسته می‌شده است.

این سنت از زمان ورود روس‌ها به منطقه کاهش یافت و بین مردم عادی پخش شد.

یولدوز تردیوا خواننده ترک زبان مقیم ازبکستان

این‌جا میتوانم نظر «اصل‌الدین نظاموف»، موسیقی‌شناس نامی تاجیک را یادآور شوم که در فیلم مستند «چرخ و فلک» ساخته مهدی جامی، روزنامه نگار و پرویز جاهد، فیلم ساز گفته بود:

با توجه به این گفته‌ی «اصل‌الدین نظاموف»، می‌شود بازخوانی ترانه‌ی شجریان توسط «یولدوز توردیوا» را این‌طور تحلیل کرد که انگار آن شاخه‌های دورافتاده‌ی موسیقی ایران و توران‌زمین، بعد از قرن‌ها دوباره به سوی هم کشش پیدا کرده‌اند. چنان‌چه استادان سبک کلاسیک، به همان شیوه‌ای که سنت‌ها را گرامی می‌دارند تاریخ‌ساز هم هستند.

تاریخ‌سازی اما عیب و ایراد‌هایی هم دارد که با مرور زمان می‌شود آنها را اصلاح کرد.

«یولدوز توردیوا» البته واژه‌های فارسی را گاه اشتباه تلفظ می‌کند گاه نصفه و نیمه، اما مهم آن پیامی است که لابه‌لای صدا و ادای یولدوز منتقل می‌شود.

کلمه‌‌ی «یولدوز» به فارسی به معنای ستاره است و «توردیوا» به معنای ماندگار.

این ستاره ماندگار در چه حال است کم‌تر کسی خبر دارد، که او ترانه‌های کلاسیک ایران را اجرا کرده است و از جانب دیگر فارسی‌زبانان خوب استقبال شده است. زیرا در ازبکستان خط‌های انترنتی قدرت پخش فایل صوتی و یا ویدیوی را ندارند.

اما در خارج از ازبکستان فارسی‌زبانان دیگر خود می‌توانند توجه داشته باشند که اما این‌جا دیگر بحث از اجرای ترانه‌های سبک پاپ از جانب خوانندگان ازبک نیست که از زمان بازسازی در اتحاد شوروی سابق تا به حال در بین خوانندگان ایرانی و آسیای میانه پل فرهنگی ایجاد کرده است. این بار این پل عمیق‌تر رفته و به قلب آوازخوان‌های سنتی هم ریشه دوانده است.

«آیا دولت ازبکستان می‌تواند از این جریان طبیعی پیوند مردم همسایه جلوگیری کند؟» این سئوالی است که تنها زمان می‌تواند به آن پاسخ بدهد.

در آخر یاد کتابی از جان بییلی افتادم درباره‌ی تاریخ موسیقی افغانستان که به چنین پرسشی این گونه با پرسشی دیگر پاسخ داده است: «آیا می‌توان پرندگان را از خواندن بازداشت؟» پاسخ این سئوال، برای پیر و جوان روشن است.