پست و بلندی‌های نوروز در شوروی سابق

شهزاده سمرقندی

نوروز در آسیای میانه، به خصوص در میان مردم فارسی‏زبان، تاریخ و خاطرات متفاوتی را پشت سر گذاشته است. انقلاب کارگری روسیه که دامنه‏ی آن به آسیای میانه هم رسید، با خود تغییرات ساختاری نیز به این منطقه وارد کرد. یکی از این تغییرات به نوروز مربوط می‏شود.

با عوض شدن مفهوم نوروز، برخی از رسم و سنت‏های مردم آسیای میانه نیز تغییر پیدا کرد. این موضوع را با چند تن از صاحب‏نظران در تاجیکستان در میان گذاشته‏ام.

اصغر حکیم، شاعر و ادیب معروف تاجیک که در زمان اتحاد شوروی به شهرت زیادی رسیده بود، در این باره چنین می‏گوید:

در زمان شوروی هرچند قرار رسمی‏ای نبود که نوروز جشن گرفته نشود، اما قراری هم نبود که جشن گرفته شود. بنابراین در محله‏ها و شهرهای کوچک مردم به ابتکار خودشان جشن می‏گرفتند، اما جشن دولتی و رسمی برگزار نمی‏شد.

البته در مرکز تاجیکستان (دوشنبه) و دیگر شهرهای بزرگ، این روز جشن گرفته نمی‏شد. چون کمونیست‏ها تصور می‏کردند که این جشنی اسلامی است.

در سال‏های شوروی این جشن، نه به عنوان جشن نوروز، بلکه به عنوان جشن بهار در روز هشتم مارس برگزار می‏شد. هشتم مارس معمولا در اتحاد شوروی به عنوان روز بین‏المللی آزادی زنان، جشن گرفته می‏شد. در تاجیکستان این دو جشن را با هم تحت عنوان جشن بهار و جشن زنان برگزار می‏کردند.

در سال‏های ۶۰ قرن گذشته تعدادی از نویسندگان، شاعران و عالمان تاجیک به کمیته‏ی مرکزی حزب کمونیست تاجیکستان مراجعه کردند و توضیح دادند که جشن نوروز هیچ ارتباطی به دین اسلام ندارد و خواستند اجازه داده شود که این جشن برگزار گردد.

تقریباً ۱۰-۱۵ سال این مراجعات و خواهش‏ها به حزب کمونیست تاجیکستان ادامه پیدا کرد تا این که نهایتاً سال‏های ۹۰ اجازه‏ی برگزاری جشن نوروز داده شد.

در زمان استقلال تاجیکستان نیز جشن نوروز به عنوان جشن رسمی تمام مردم تاجیکستان و به عنوان یک جشن دولتی به رسمیت شناخت شد. امروز در تمام نواحی و شهرها و روستاهای تاجیکستان این جشن برگزار می‏شود. جشن نوروز برای خود مردم تاجیک عزیزترین و معتبرترین جشن است.

با برزو عبدالرزاقوف، مدیر تئاتر دولتی شهر خجند در تاجیکستان که کارگردان و نمایش‏نامه‏نویس نیز هست، گفت‏وگو کردم و از او در باره‏ی وضع تئاتر تاجیکستان در زمان شوروی پرسیدم و این که آیا پوشش دادن نوروز در تئاتر در آن زمان با مشکلاتی روبرو بود یا خیر؟

در این خصوص چیز مهمی نمی‏توانم بگویم. برای این که در زمان شوروی، شرایطی نداشتیم که چیزی در باره‏ی نوروز بر روی صحنه‏ بیاوریم. بعد از فروپاشی شوروی هم جنگ بود و تئاترها برنامه‏ی خاصی نمی‏توانستند آماده کنند و کنسرت برگزار می‏کردند.

من فکر می‏کنم این عنعنه (سنت) در تئاتر تاجیکستان هنوز مانده است و اگر کسی برنامه‏ای روی صحنه آورده باشد، حتما از فردوسی و یا از داستان‏های ملی تاجیکی‏اند. اما عنعنه‏ی نوروز به خون و رگ و پی مردم تاجیکی ما وارد نشده است.

هم‏چنین با اصل‏الدین نظامف، موسیقی‏شناس و رییس دانشگاه هنرهای زیبا در شهر دوشنبه، پایتخت تاجیکستان صحبت کردم. اصل‏الدین نظامف در این باره نظر متفاوتی دارد.

او می‏گوید در زمان شوروی نوروز ممنوع نبود، بلکه رسماً جشن گرفته نمی‏شد. اصل‏الدین نظامف معتقد است که در زمان شوروی، نوروز دیگر به عنوان جشن تحویل سال قلم‏داد نمی‏شد، بلکه در حد یک جشن ملی- محلی در بین مردم تاجیک رواج داشت.

وی در عین حال اضافه می‏کند که هرچند نوروز در تاجیکستان بسیار گسترده جشن گرفته می‏شود، اما دیگر به عنوان جشن سال نو مطرح نیست:

من با شما موافق نیستم که این جشن در زمان شوروی ممنوع بود. در آن زمان این جشن ممنوع نبود. یعنی به طور رسمی کسی آن را منع نکرده بود. اما چون جشن‏های سیاسی در میان مردم رواج بسیار داشت و مردم بیشتر به این جشن‏ها می‏پرداختند، نوروز بیشتر صحنه‏ی دوم و یا سوم زندگی معنوی مردم را دربرگرفته بود.

مردم نوروز را جشن می‏گرفتند، من این جشن‏ها را در کودکی‏ام به یاد دارم. اما جشن پرشکوهی نبود. با این مساله موافق‏ام که در زمان شوروی این جشن، یک جشن رسمی و دولتی نبود. یعنی از جانب دولت هیچ خرج، کمک و یا توجهی برای برگزاری آن نمی‏شد.

نوروز قبل از آمدن روس‏ها به آسیای میانه، به عنوان جشن سال نو برگزار می‏شد. یعنی تحویل سال در این روز اتفاق می‏افتاد. این همان چیزی بود که ممنوع شد. تحویل سال به ۳۱ دسامبر منتقل شد و نوروز در حد یک جشن ملی- محلی ماند.

بله همین‏طور است. به آن «عید سرسال» و یا «سال نو» هم می‏گفتند. اشتباهاً آن را سال نو مسلمانی هم می‏نامیدند و شاید از این جهت بعضی‏ها از آن خوش‏شان نمی‏آمد.

اما باز هم تکرار می‏کنم، که این جشن حتی یک سال هم از یاد مردم و از مضمون مراسم‏های اساسی مردمی فراموش نشده بود. امروز هم یک جشن عمومی- ملی و یکی از بزرگ‏ترین جشن‏های جامعه‏ی امروزی تاجیکستان است.

هرچند نوروز در زمان شوروی از حد جشن تحویل سال به حد جشن بهار و یک جشن ملی- محلی منتقل شد و محفوظ ماند اما با فروپاشی اتحاد شوروی در جشن نوروز در تاجیکستان تغییرات عمده‏ای وارد نشد.

در میان مردم تاجیک دیگر سال‏شماری شمسی از یاد رفته است و تنها عده‏ی بخصوصی از آن اطلاع کافی دارند. اما نوروز به عنوان جشن زیبای بهار و بیداری طبیعت در میان تاجیکان محبوب است.