نیمی‌ام ز ترکستان، نیمی‌ام ز فرقانه

شهزاده سمرقندی

سال پیش، دولت تاجیکستان قانون جدیدی درباره‌ی زبان رسمی کشور خود تصویب کرده بود که باعث خوشحالی بسیاری از مردم تاجیک‌زبان در تمام منطقه شده بود. اما به تازگی، پارلمان تاجیکستان تغییرات کوچکی در قانون زبان رسمی وارد کرده و به تصویب رسانده است. تغییراتی که بحث و گفت‌ و گوی بسیاری میان مردم تاجیک ایجاد کرده است.

در این ارتباط با آقای مسعود میرشاهی، از فرهنگ‌‌دوستان و پژوهش‌گران زبان فارسی در فرانسه گفت‌ و گویی انجام داده‌ام. آقای میرشاهی از نزدیک با زبان فارسیِ تاجیکی آشنایی دارد و سفرهای متعددی به کشور تاجیکستان داشته است.

آقای میرشاهی، تغییراتی که اخیراً در قانون زبان دولتی تاجیکستان وارد شده است، چه معنا و دلیلی داشته است؟ و باقی ماندن واژه‌ی فارسی کنار کلمه‌ی تاجیکی در این قانون، چه خللی می‌توانسته است در زبان دولتی این کشور ایجاد کند؟

از آن‌جایی که دولت تازه‌بنیاد، نوهویت است، کوشش می‌کند هویت خود را از هر طریقی حفظ کند و شاید چون زبان «تاجیکی»، «فارسی» و «فارسی دری» همه یک گونه معنی می‌دهد، قانون را این‌گونه تغییر داده‌اند.

ولی کسی مثل رودکی در تاجیکستان هزار سال پیش، زبانی را که اکنون تاجیکی می‌نامند، پارسی دری نامیده است.

اما روشنفکرانی که امروز نظرشان نسبت به قانون جدید مثبت به نظر می‌آید، چند سال پیش زمانی که قانون زبان رسمی تاجیکستان تصویب می‌شد، اصرار داشتند واژه‌ی فارسی نیز کنار زبان تاجیکی بیاید. البته آن زمان، دوران استقلال بود و بحث بر سر نزدیک شدن به فارسی‌زبانان یا همان‌طور که شما اشاره کردید، فارسی دری بود. به نظر شما سیاست‌ها هم در طول این مدت تغییر کرده است؟

البته؛ اما این را هم در نظر بگیریم که تیپ روشنفکری دهه‌های ۸۰ و ۹۰ با تیپ روشنفکری این دوران تفاوت می‌کند.

در آن زمان کسانی مانند آقای هادی‌زاده و شکوری که برای داشتن زبان پارسی دری پیش‌قدم بودند و در همان راه زکی، کمال خجندی و ... می‌رفتند، پرچم‌دار این طرز فکر برای همبستگی کلی و ادبی در سطح گستره‌ی فرهنگی پارسی زبانان، در درون مرزهای ایران، مرزهای افغانستان، تاجیکستان امروزی و هم‌چنین شهرهای بزرگی مانند سمرقند و بخارا بودند.

ولی این گروه کم‌کم قدرت نفوذ خود را از دست داده‌اند و جدیدترها چه در ایران، چه در افغانستان و چه در تاجیکستان و مخصوصاً در ازبکستان، به خاطر ملاحظاتی که به دلیل وابستگی‌های فکری و کاری‌شان دارند، کوشش می‌کنند میان زبانی که همه با هم صحبت می‌کنند، مرز بگذارند.

اما باید به یاد داشته باشیم که زبانی که امروز تاجیکی می‌نامند و می‌خواهند واژه‌ی فارسی در کنارش نباشد، همان زبانی است که ایرانی‌ها زبانشان را از آن، از قسمت آسیای میانه، سمرقند و بخارا و خجند یاد گرفته‌‌اند.

کسی مانند کمال خجندی از پرچم‌داران این زبان، در زمان قدیم بوده است؛ یا مولانا می‌گوید: «نیمی‌ام ز فرقانه، نیمی‌ام ز ترکستان» که فرقانه بالاتر از همه جا است. زبانی را که این پیشینیان صحبت می‌کردند، پارسی یا پارسی دری می‌نامیدند.

اما تیپ روشنفکری امروز فرق کرده و در این دوره در مجموع، ملاحظات شخصی در تصمیم‌گیر‌ی‌ها مؤثرتر از ملاحظات فرهنگی و چشم‌انداز تاریخی است.

مجسمه رودکی در پنجکنت تاجیکستان

گرایشی محکم و عمیق میان فارسی‌زبانان کشورهای ایران، افغانستان و تاجیکستان برای نزدیک شدن به هم وجود داشت. به نظر شما از این گرایش کاسته شده است؟

خیر؛ حتی بیش از پیش افزوده شده است. الان به خصوص در افغانستان که واژه‌های فارسی با دشواری روبه‌رو است، کم‌کم دارد یک بیداری پیش می‌آید.

برای نمونه، من به خاطر همین مشکلاتی که برای زبان وجود دارد، علاقه داشتم به شعر بانوان در این سرزمین‌ها بپردازم. در این ارتباط دیده‌ام که بعضی وقت‌ها روشنفکرانی که ملاحظات برخی از نظرات را دارند، فکر می‌کنند استفاده از واژه‌های ناب فارسی، نوعی ایرانی‌مآبی است. در صورتی که این ایرانی‌مآبی نیست؛ این واژه‌ها را رودکی، سوزنی سمرقندی، کمال خجندی، ناصر خسرو، ابوعلی سینا و دیگر بزرگان آفریده‌اند.

فقط در ایران در زمان رضاشاه به خاطر این که بهتر به زبان فارسی برسند، در ارتش ایران کوشش کردند که واژه‌های ناب فارسی دری را استفاده کنند.

کم‌کم این واژه‌ها که از کتاب‌های ناصرخسرو، ابوعلی سینا، کمال خجندی و بیشتر ادیبان سمرقند و بخارا که بیش از ۱۳۰۰ تا ۱۴۰۰ نفر هستند، گرفته شد و ظرف سه چهار سال، با همکاری ادبا و حتی دبیران دبیرستان، این واژه‌ها یافته، مرتب و تنظیم شدند و خیلی از آن‌ها در فرهنگ دهخدا نیز وارد شد. به این شکل، مردم ایران توانستند از این واژه‌ها استفاده کنند.

اما نویسندگان اصلی این واژه‌ها از سمرقند، بخارا، مرو، خجند، قبادیان و ... بودند. در حالی که اگر ادبای همین سرزمین‌ها، امروز از این واژه‌ها استفاده کنند، یک نقطه ضعف در کارشان محسوب می‌شود و فکر می‌کنند نوعی ایرانی‌مآبی است.

واقعیت این است که در گذشته، میان مردم فارسی‌زبان در مناطق مختلف، خط مشترک به عنوان یک پل عمل می‌کرده است. اما امروز این شرایط وجود ندارد و در تاجیکستان، خط متفاوتی به کار گرفته می‌شود. به نظر شما دولت تاجیکستان راهی دارد که بدون عوض کردن خط، بتواند بده‌بستان فعال‌تری با دیگر کشورهای فارسی زبان داشته باشد؟

تاجیک‌ها برای این که بتوانند از گنجینه‌ی زبان و ادب قدیم استفاده کنند، لازمه‌اش این است که تمام دانش‌آموزان در کنار خط سیرلیک که دارند می‌خوانند، خط نیاکانشان، آن‌چه را نیز که به عنوان خط فارسی می‌شناسیم، یاد بگیرند.

چون در چنین شرایطی هم می‌توانند از گنجینه‌ی ۱۰۰ سال اخیر تاجیکستان استفاده کنند و هم با گنجینه‌ی ۱۰۰۰ یا ۱۵۰۰ ساله‌ای که پشت‌ سرشان هست، آشنا شوند. ولی اگر فقط خواسته باشند خط‌شان همین باشد و خط نیاکان را یاد نگیرند، البته در کم‌فرهنگی و بی‌سوادی خاصی قرار می‌گیرند که آثار آن، الان هم متأسفانه قابل مشاهده است.

به همین دلیل، شکاف وجود ندارد. آن چه مهم است، زبان است؛ خط را می‌توان به هر گونه‌ای نوشت. ولی وقتی ما این شانس را داریم که ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلیون نفر هستیم، خوب است که دست کم بتوانیم همه با هم، با یک خط و با یک زبان مشترک گفت و گو کنیم.