رودخانه‌های زمین، در سراشیب نابودی

برگردان: احسان سنایی

رودخانه‌های جهان؛ این تنها منابع تجدیدپذیر آب شیرین و بوته‌ای برای رشد و نمو حیات متنوع آب‌زی؛ طبق بررسی‌‌های جدید جهانی، در معرض بحرانی جدی‌اند. گزارشی که اخیراً به تاریخ سی‌ام سپتامبر، در نشریه‌ی علمی نیچر انتشار یافت؛ نخستین نمونه از نوع خود به‌شمار می‌رود که کلیه‌ی تأثیرات مخرب عواملی چون آلودگی، سدسازی، آبیاری‌های ناصحیح زراعی، دگرگونی اوضاع مرداب‌ها و ظهور گونه‌های نامتعارف زیستی را بر سلامت رودهای جهان تحت ارزیابی قرار داده است.

به‌گفته‌ی دانشمندانی که اقدام به انتشار چنین گزارشی کرده‌اند؛ شمایلی که پس از بررسی‌های متعدد، هم‌اکنون از محیط زیست رودخانه‌های زمین منتج شده، سیمایی شوم و موحش است: هشتاد درصد جوامع انسانی، در مجاورت آب‌های به‌شدت پرخطر رودخانه‌های آلوده ساکن‌اند و این، تهدیدی جدی برای بهداشت منابع آبی است و پیامدش همانا ظهور زیست‌بوم‌های آلوده‌ای‌ست که هزاران گونه از گیاه و حیوان آبزی را هم به لبه‌ی پرتگاه انقراض‌ کشانیده است.

دکتر «پیتر مک‌اینتایر» (Peter B. McIntyre)، نویسنده‌ی ارشد این مقاله و استاد جانورشناسی مرکز دریاچه‌شناسی دانشگاه ویسکانسین-مَدیسون می‌گوید: «رودخانه‌های گرداگرد جهان حقیقتاً که در اوضاعی بحرانی‌اند». گزارش نشریه‌ی نیچر، حاصل همکاری گروهی از نویسندگان بین‌المللی به سرپرستی دکتر «چارلز ووروسمارتی» (Charles J. Vörösmarty)؛ متخصص منابع آبی از دانشگاه نیویورک و پیتر مک‌اینتایر؛ متخصص آبزیان آب‌های شیرین بود.

شیرابه‌های آلوده‌ی یک کارخانه‌ی صنعتی که به‌سوی رود گنگ در کلکته‌ی هندوستان جاری‌ست / ٢٠٠٧/ عکس از Piyal Adhikary

این پژوهش، با بررسی آثار سوء خطرات متنوع و گوناگونی که در کمین کیفیت آب‌ها و حیات آبزی پراکنده در سرتاسر سامانه‌های رودخانه‌ای جهان نشسته؛ نخستین تلاشی‌ به‌شمار می‌رود که آشکارا سطح بهداشت آب مصرفی انسان و دیگر گونه‌های حیات متنوع آبی را به موازات یکدیگر ارزیابی نموده است. آب شیرین، عموماً به‌عنوان زیربنایی‌ترین منبع طبیعی و تضمین‌گر حیات انسان؛ پیشرفت‌های اقتصادی‌اش و نیز حیات ارگانیزم‌های فراوان، از تک‌یاخته‌ها گرفته تا ماهی‌ها، دوزیستان، پرندگان و پستانداران خشکی‌زی از هر نوع‌شان، می‌باشد.

بشر طی هزاره‌های متمادی، تأثیر فزاینده‌ای را بر این منابع آب شیرین اِعمال نموده است. رودخانه‌ها خاصّه توجه وی را به سمت خود جلب کرده‌اند و نتیجتاً از طلیعه‌ی تمدن، سبک زندگی‌اش را از گذرگاه سدسازی، آبیاری و دیگر آداب کشاورزی و مهندسی، دچار دگرگونی نموده‌اند. در اعصار اخیر، آلودگی شیمیایی، رشد شمار جوامع انسانی و توزیع تصادفی و نیز عامدانه‌ی گیاهان، ماهی‌ها و دیگر گونه‌های زیستی؛ تأثیرات سوء بلندمدتی را بر رودخانه‌ها و ساکنان‌شان برجانهاده‌اند.

ووروسمارتی در این‌باره اظهار می‌دارد که:

«رودخانه‌های جاری، نمایانگر گسترده‌ترین منابع تجدیدپذیر آبی در دسترس انسان‌اند. آنچه که ما یافته‌ایم این بود که اگر از مخاطرات موجود جمع‌بندی‌ای به عمل آوریم، سندرومی جهانی از تخریب رودخانه‌ها را خواهید دید».
در این بین، آنچه‌ که برجسته‌تر از همه رخ می‌نماید این‌ است که رودخانه‌های واقع در نقاط گوناگون جهان، هدف تهدیدات مشابهی نظیر افراط‌ورزی در زراعت و پیشرفت صنایع؛ دگرگونی زیست‌بوم‌های رودخانه‌ای و مؤلفه‌های دیگر است. ترکیب این معضلات، همانند همان تأثیرات غیرمستقیمی‌ست که بر رودخانه‌ها وارد می‌شود.

مثلاً آلودگی جیوه، محصول تولید برق در نیروگاه‌های سوخت زغال‌سنگ است که آب‌های سطحی را از طریق هوا آلوده می‌کنند. ووروسمارتی در ادامه می‌گوید: «ما سوپی از مواد شیمیایی جاری بر آبراهه‌هایمان را یافته‌ایم». این بدین‌معناست که پژوهش مزبور، به‌شکلی بی‌سابقه به توصیف برخی مخاطراتی پرداخته که تاکنون ناتوان از درک‌شان بوده‌ایم؛ همچون آلودگی‌های معدن‌کاری، حجم فزاینده‌ی مواد خام وابسته به صنعت داروسازی بر آب‌های سطحی و تأثیرات هماهنگ تمامی تهدیداتی که رویهمرفته رودخانه‌ها را نشانه رفته‌اند.

او در ادامه می‌گوید: «آنچه که ما می‌کنیم، جمع‌آوری نشانه‌هایی از یک معضل بزرگ‌تر است. می‌دانیم که در درجه‌ی اول، حفظ این سامانه‌های آبی بسیار مقرون‌به‌صرفه‌تر است. از این‌رو تأکید کنونی، بیشتر بر روی جمع‌آوری نشانه‌ها تمرکز یافته تا کشف علل بنیادینی که از نقطه‌نظر اقتصادی، بهداشت آب یا کیفیت حیات آبزیان؛ کمتر به چشم می‌آیند».

نیروگاه برق در غرب ویرجینیا – ایالات متحده / عکس از H. David Seawell

از بین نتایج تکان‌دهنده‌ی این بررسی می‌توان به این حقیقت اشاره کرد که کشورهای توسعه‌یافته همچون ایالات متحده و اروپای غربی، علی‌رغم چندین دهه توجه به کنترل آلودگی‌ها و سرمایه‌گذاری بر مقوله‌ی حفظ محیط زیست؛ همچنان مخاطراتی جدی را متوجه آب‌هایشان ساخته‌اند. سرمایه‌گذاری‌های کلان در بخش فناوری‌های مرتبط با آب و اصلاح رفتارها، تا حد زیادی مخاطرات انسانی را دچار افت کرده؛ حال‌آنکه مطابق گزارش اخیر، کیفیت حیات آبزیان در هر دوی کشورهای در حال توسعه و توسعه‌یافته، همچنان در معرض تهدیدات فراوانی‌‌ست.

مک‌اینتایر در این‌باره می‌گوید: «آنچه که به تعجب‌مان واداشته این است که برخی از بیشترین مخاطرات تهدیدکننده‌ی آب‌های جهان، در ایالات متحده و اروپای غربی به‌وقوع می‌پیوندد. آمریکایی‌ها خود گمان می‌برند که معضلات مرتبط با آلودگی‌های آبی، به‌خوبی تحت کنترل‌شان است؛ اما [در این زمینه] همچنان با چالش‌هایی جدی روبرو هستیم».

به‌گفته‌ی مک‌اینتایر، با درس‌هایی که از کشورهای جهان اول آموخته‌ایم، می‌توان به دولت‌ها و برنامه‌ریزان دیگر نقاط جهان کمک کرد تا که از بروز اشتباهات مشابهی بپرهیزند و با روش‌های جدیدتر اقدام به انجام آزمایش‌هایی به‌منظور اشاعه‌ی بهداشت آب و پاسداشت آبزیان، بکنند. مثلاً می‌توان که به‌جای سرمایه‌گذاری‌های چند میلیارددلاری به‌منظور اصلاح فناوری‌ها؛ با روش‌هایی چون حفظ آبخوان‌ها هزینه‌های مرتبط با صرفه‌جویی در آب آشامیدنی، محافظت از دشت‌های سیلابی به‌منظور پیش‌گیری از وقوع سیل و ارتقای معاش روستائیان را کاهش داد.

رودخانه‌هایی که جوامع انسانی پیرامون‌شان در حداقل‌اند، کمترین مخاطرات را به خود دیده‌اند و رودخانه‌های واقع در شمالگان و نواحی نسبتاً دورافتاده‌ی استوا، ظاهراً در بهترین وضعیت‌اند. در این بررسی، پژوهش‌گران داده‌های به‌دست‌آمده از حسگر‌های مستقر در رودخانه‌های پراکنده در سرتاسر جهان را به‌کار بُردند. این داده‌ها، با قرارگیری در مدل‌های رایانه‌ای پیشرفته، نقشه‌های گران‌بهایی را به‌دست دادند که کلیه‌ی حسگرهای منفرد را به‌شکل شاخص‌های منسجمی از مخاطرات موجود، گرد هم آورد.

به‌گفته‌ی ووروسمارتی و مک‌اینتایر، دولت‌های جهان از طریق همین روش و با داده‌‌های خام مشابهی قادر به ارزیابی سلامت رودخانه‌ها و ارتقای روش‌های حفظ انسان و منافع آبزیان هستند. ووروسمارتی می‌گوید: «ما هم‌اکنون ارائه‌ی گزینه‌های گوناگونی را به تصمیم‌گیرندگان [دولتی] شروع کرده‌ایم تا که چشم‌اندازی از آینده‌ی محیط زیست‌شان را ترسیم کنند».

منبع:
Science Daily