دریاچه‌های خشمگین؛ بلای کمیاب طبیعت

برگردان: احسان سنایی

به‌گفته‌ی دانشمندان، پس از نزدیک به یک دهه، طرح مکش حجم مرگبار دی‌اکسیدکربن تولیدی از بستر دریاچه‌ی «نیوس» کامرون، در آخرین مراحلش است، اما دو دریاچه‌ی آفریقایی دیگر نیز هم‌چنان میزبان تهدیداتی جدی‌اند؛ تهدیداتی برای حال، یا آینده‌‌ی ساکنان پیرامون‌شان.

دریاچه‌ی نیوس (Nyos)، خفته بر بلندای آتشفشانی دورافتاده‌ در کامرون، نگاه جهانیان را در سال ۱۹۸۶ معطوف به خود ساخت. به‌موجب خروج انفجارگونه‌ی حجم گسترده‌ی گاز مهلک دی‌اکسیک کربن از بستر دریاچه، ۱۷۰۰ تَن از ساکنین روستاهای مجاور، در دم دچار خفگی شدند.

طی چندین دهه یا شاید حتی چندین قرن، این گاز آرام‌آرام از گدازه‌های بی‌تحرک خفته در بستر دریاچه، به بالا تراوش کرده بود. آب چگال و گازگرفته‌ی دریاچه هم به‌شکل لایه‌ای مجزا در نزدیکی کف دریاچه لنگر انداخته بود، تا وقوع یک حادثه، شاید زمین‌لغزش و شاید ریزش بارانی شدید، این دریاچه را تکانی داد و موجب خروج نابه‌هنگام این حجم گاز شد؛ یک انفجار دریاچه‌ای. ولی این مرگ گسترده‌ی اهالی آن نزدیکی بود که توجهات عموم را به خطری نادر، اما مهلک از سوی طبیعت سوق داد و دانشمندان را به تفکر در راه‌هایی برای کاهش احتمال تکرار آن، واداشت.

نمایی از فوران آب از سیفون غول‌پیکر دریاچه‌ی نیوس – کامرون / دانشگاه ایالتی آریزونا

در سال ۲۰۰۱، گروهی به سرپرستی «میشل هالبکز» Michel Halbwacks مهندس و فیزیکدانی از دانشگاه ساوا در چامبری فرانسه، لوله‌ای دراز را هم‌چون سیفون در میانه‌ی دریاچه‌ی نیوس نصب کردند تا بدین‌واسطه گاز آب چگال اعماق نیوس، تخلیه شود. آب خروجی، مادامی‌که همچون نوشابه از فراز لوله به بیرون فواره می‌زند، با تخلیه‌ی گاز، دوباره به دریاچه بازمی‌گردد. این‌چنین، ابعاد لایه‌های آبی گاز آلوده‌ی بستر دریاچه و خطر آن، آرام و پیوسته رو به کاهش می‌گذارند.

به‌گفته‌ی هالبکز که هم‌اکنون سرپرستی کمپانی تخلیه‌ی گاز «Data Environment» را بر عهده دارد، با وجود مشکلات پیش‌رو، راهبرد بنیادین این روش، عملی است، اما خروج انبوه آب گازدار دریاچه از دریچه‌ی یک لوله هم چندان کافی نیست. چراکه هم‌چنان خطرهای در کمین روستاییان، دست‌نخورده باقی می‌ماند.

این پروژه، درخواست لوله‌های بیش‌تری کرده، اما موانع مالی، پیش روی مسئولین است. به‌گفته‌ی هالبکز، پس از تشکیل پویشی به مدت ده‌ سال، کمکی ۱.۴ میلیون یورویی از «برنامه‌ی توسعه‌ی سازمان ملل متحد»، آن‌هم برای تهیه فقط دو لوله‌ی بیش‌تر، جمع آورده‌اند که وی امیدوار است آن‌‌دو را مابین نوامبر سال ۲۰۱۰ تا فوریه‌ی ۲۰۱۱ در میانه‌ی دریاچه‌ی نیوس مستقر کند.

او در ادامه می‌گوید: «این تأخیر طولانی، در خصوص اعطاکنندگان بی‌المللی‌مان طبیعی است.» وی تخمین زده که لوله‌های جدید، به‌مدت پنج سال این دریاچه را از خطر انفجار احتمالی آن، مصون نگه دارند.

نیروگاه برق، با سوخت متان بر روی دریاچه‌ی کیوو / File Photo

«جورج کلینگ» George Kling، ژئوشیمیدانی از دانشگاه میشیگان که برای چندین دهه این دریاچه را تحت بررسی قرار داده، می‌گوید: «این، داستانِ موفقیتی بزرگ است»، اما نگران زمین‌گیر شدن مجدد برنامه‌هاست: «پیش‌تر از این، بارها شنیده بودم که چه زمانی این لوله‌ها را مستقر می‌کنند. برای خاطر مردم هم که شده امیدوارم این کار به‌جای تأخیر، زودتر از موعد انجام شود.»

کلینگ به تهدیدات موجود در خصوص دیگر دریاچه‌ها نیز اشاره می‌کند: «ما همه‌ی مشکلات را هم حل نکرده‌ایم. بایستی به دولتمردان گوشزد کنیم که دانشمندان هنوز نگرانند.»

دریاچه‌ی مونون (Monoun) طی انفجاری مشابه در سال ۱۹۸۴، ۳۷ نفر را به کام مرگ کشاند. لوله‌ای که هالبکز از سال ۲۰۰۳ در این دریاچه‌ی مستقر کرده و دو لوله‌ی دیگری که در سال ۲۰۰۶ به آن اضافه شدند، در تخلیه‌ی گاز بستر آن، موفق عمل کرده‌اند.

هالبکز نیز این دریاچه را ایمن اعلام کرده است، اما کلینگ اعتقاد دارد که شاید مشکلات جدیدی پیش رو باشد. حالا که پس از سال‌ها عملیات تخلیه، از لایه‌بندی آب بستر دریاچه ممانعت به عمل آمده، گاز جدید تراوش شده از ماگما، با حجم گسترده‌تری در آب مخلوط می‌شود.

به‌گفته‌ی وی، از آنجاکه گاز بیش‌تر اما با غلظت کمتر، به‌قدر کافی برای تخلیه‌ از دریچه‌ی لوله‌ها فشار ندارد، سر و کله زدن با این مورد از گذشته سخت‌تر خواهد بود.

«تاکشی اوهبا» Takeshi Ohba، ژئوشیمیدانی از دانشگاه توکای در هیراتسوکای ژاپن، مشغول تأمین بودجه‌ای به‌میزان چهار میلیون دلار (نیمی از سوی آژانس علم و فن‌آوری ژاپن و نیمی نیز از سوی آژانس بین‌المللی تعاون ژاپن)، به‌منظور ایجاد راه‌حلی پایدارتر برای حل مشکل دریاچه‌ی مونون است. گروه وی بنا دارد که به‌منظور کارآموزی دانشمندان بومی و احداث تلمبه‌ای برای استخراج آب گازدار دریاچه، بازدیدی را در فوریه‌ی ۲۰۱۱ از آن‌جا به‌عمل آورد.

مشکلات اما در خصوص دریاچه‌ی «کیوو» Kivu، واقع در مرز روآندا و جمهوری دموکراتیک کنگو، متفاوت‌ است. آب‌های ژرفای این دریاچه حاوی دی‌اکسید کربن و متا‌ن هستند. چندین پروژه‌ی تجاری به‌منظور استخراج این متان و تبدیل آن به انرژی در دستور کار قرار گرفته است. هم‌اکنون نیروگاهی چهار مگاواتی در همان حوالی در دست احداث است.

طرح نیروگاهی ۳.۶ مگاواتی نیز که هالبکز آن را به پیش می‌برد، پس از آن که سکوی پیشین آن در سال ۲۰۰۸، غرق شد، بار دیگر از سر گرفته شده است. این نیروگاه، در ژوئیه‌ی سال جاری با موفقیت آزمایش شد، اما هنوز عملیاتی نشده است. هر دوی این طرح‌ها در برابر آن‌چه در راه است، کوچک هستند و گویی فقط قصد نمایشی بیش ندارند: برنامه‌ی نیروگاه‌هایی چندصدمگاواتی هم‌اکنون در دست بررسی است.

بخشی وسیعی از دریاچه‌ی کیوو که آب‌های گازدار آن در عمق بیش از ۳۳۰ متری از سطح دریاچه لنگر انداخته‌، بالنسبه پایدار است، اما به‌گفته‌ی کلینگ، تمکین به قوانین محلی، جهت حصول اطمینان از این امر که بازگشت آب‌ پاک‌سازی شده از گاز، توسط نیروگاه‌های تمام‌قدرت آینده، لایه‌های زیرین را تحریک نخواهد کرد و بدین واسطه، خود موجب بروز انفجار نخواهد شد، ضروری است. ضمناً باید مواظب بود که نه‌تنها به ماهیان ساکن در کیوو – که منبع غذایی مهمی به حساب می‌آیند – آسیب وارد نشود که سطح مواد مغذی و اکسیژن آب نیز دچار هیچ‌گونه نوسان ناخواسته‌ای نشود.

تهدیدی به‌مراتب وسیع‌تر اما در خلیج کابونو Kabuno Gulf که از طریق تنگه‌ای باریک، به دریاچه‌ی کیوو وصل است و مقادیر مرگباری از گاز را تنها در عمق ۱۲ متری از سطح‌ آن نگه داشته؛ بیش‌تر است. بانک جهانی، وامی سه میلیون دلاری را برای تخلیه‌ی گاز این خلیج اختصاص داده است، اما به‌گفته‌ی هالبکز، کمپانی او تا پیش از آغاز کار، شاید به دو میلیون دلار دیگر نیز نیاز خواهد داشت.

وی می‌گوید: «این [خلیج]، ده برابر بیش‌تر از نیوس در خود دی‌اکسید کربن جای داده و در مکانی شلوغ‌تر نیز واقع شده است.»

منبع: nature