روزهای خروش آتش و آب

برگردان: احسان سنایی
Michael Marshall

آتش طغیانگر جنگل‌های غرب روسیه، میانگین روزانه‌ی مرگ و میر شهر مسکو را تا دو برابر حد پیشین‌اش رسانده است. باران‌های سیل‌آسا هم از سویی بر سرزمین‌های شمال پاکستان باریدن گرفته، حال‌آنکه ابرها رهسپار جنوب می‌شوند؛ رخدادی که سیلاب‌های ناشی از آن، طبق اعلام سازمان ملل، تاکنون ۱۴ میلیون نفر را مستقیماً یا غیرمستقیم، از خود متأثر ساخته است.

نجات سیل‌زدگان در استان جنوبی سند پاکستان / عکس از شکیل عدیل، AP

حال، به‌نظر می‌رسد که این دو رویداد ظاهراً نامربوط علتی مشترک داشته باشند؛ علتی که توجیه‌کننده‌ی موج گرمایی نیز هست که ۶۰ نفر را در ژاپن به کام مرگ کشانید و غرب اروپا را هم آسوده نگذاشت. علتی که تقصیر اقلیم غیرمعمول آمریکای شمالی طی ماه گذشته را نیز بایستی‌ متوجه آن دانست.

به‌گفته‌ی هواشناسانی که همیشه ناظر بر جو نیمه‌ی شمالی زمین‌ هستند؛ الگوهای نامتعارف و بازدارنده در مسیر جریان پرقدرت جت‌استریم، عامل این‌همه نابسامانی‌هایی‌ست که اوضاع جوی هر منطقه را بیش از گذشته راکد کرده، آن‌چنان‌که بر دمای یک نقطه فقط افزوده گشت و یا بارش از حد گذشت.

جریان باد جت‌استریم، که به‌واسطه‌ی تأثیرات مستقیم‌اش بر اقلیم سراسری اروپا و آسیا مشهور شده؛ در ارتفاعی مابین ۷ تا ۱۲ کیلومتر از سطح زمین می‌وزد. این پدیده را به ساده‌ترین شکل ممکن می‌توان باد باریک غرب‌به‌شرق و پرسرعتی خواند که در مسیرش به گرد زمین، تلوتو می‌خورد. شکل موج‌مانند این جریان، به‌واسطه‌ی برخورد با امواج «راسبی»ست؛ جریانات گردبادی قدرتمندی که متناوباً جت‌استریم را به جانب شمال و جنوب انحراف می‌دهند.

آتش سوزی در جنگل های روستای موخوویه در روسیه. عکس از اندی اسمیروف / ای اف پی / گتی ایمیجز

طی هفته‌های اخیر، هواشناسان پی به تغییری عمده در الگوی متعارف جت‌استریم برده‌اند. معمولاً امواج این جریان، به سمت شرق می‌روند و در مسیرشان نیز سامانه‌های اقلیمی متفاوتی را رهسپار سرزمین‌های زیر پای خود می‌کنند. اما در میانه‌های ژوئیه‌ی سال جاری بود که به‌گفته‌ی دکتر «مایک بلک‌برن» (Mike Blackburn) از دانشگاه ریدینگ انگلستان، این جریان به‌ناگاه زمین‌گیر شد. رخدادی مشابه هم در اواخر ژوئن بر فراز ایالات متحده رخ داد.

الگوهای ایستای جت‌استریم را «وقایع انسدادی» (Blocking Events) می‌‌نامند؛ پیامدی از امواج قدرتمند راسبی که جریان جت‌استریم را به غرب هل می‌دهد. هرچند غالباً قدرت جریان شرقی جت‌استریم، این اثرات را خنثی می‌سازد؛ اما اگر نیروی گردبادهای راسبی از حدی تجاوز کند، طبعاً امکان توقف جریان اصلی نیز برایشان میسر خواهد بود. اتفاقی که با یکنواختی پیچ و قوس‌های جت‌استریم، شرایط بی‌نقصی را برای حضور مفرط یک نوع از آب‌وهوا بر یک منطقه فراهم می‌آورد.

سکون جت‌استریم، سامانه‌های اقلیمی موجود در هر پیچ و خم‌اش را درجا زمین‌گیر می‌کند. در شرایط معمول، هوای گرم جنوب جریان، به جانب شمال مکیده می‌شود و «قله»‌ای را در مسیر جت‌استریم ایجاد می‌کند. از سویی یک «دره» در جریان، هوای سرد و کم‌فشار بخش‌های شمالی را جذب خود کرده و بالعکس عمل می‌کند. طبعاً این الگو مدام در تکاپوست؛ اما نه به‌هنگام وقایع انسدادی.

پس پاکستان در این میان، قربانی طغیان بارش شد. همزمانی توقف جت‌استریم و باران‌های موسمی، باران بیشتری را برای کوه‌های شمال این کشور به ارمغان آورد و بستر متراکم رود سند نیز توان بار اضافی را نیاورد. به‌همین‌‌‌نحو همچنان که جت‌استریم، آرام با پیچ و تاب‌هایش بر فراز روسیه چنبره زده بود؛ جریان پایداری از هوای گرم از جانب آفریقا را روانه‌ی این کشور کرد.

همین موج گرما، عهده‌دار خشکسالی گسترده و دست‌کم ۸۰۰ آتش‌سوزی جنگلی‌ست. شاید رویدادی مشابه را بتوان مسئول گرمای کم‌سابقه‌ی ژاپن که در اواخر ماه ژوئیه جان بیش از ۶۰ نفر را گرفت، باشد. در همان زمان هم بود که انسداد جت‌استریم، مانع از استقرار هوای گرم و معمول غرب اروپا در آن وقت از سال شد.

این نوع از نابسامانی‌های بزرگ‌مقیاس، فقط بر اروپا و آسیا حادث نشد؛ بلکه در ماه ژوئن سال جاری، الگوی اقلیمی مشابهی بر فراز ایالات متحده مستقر شد که به سامانه‌‌ای پرفشار، امکان تسلط بر کرانه‌های شرقی ایالات متحده و افزایش افسارگسیخته‌ی دما را داد.

سرزمین‌های میانه‌ی غرب این کشور اما در این بین، آماج جریان هوایی سرد از جانب شمال و یخ‌بندان کم‌سابقه‌ای قرار گرفتند. به‌گفته‌ی «دیک آرنت» (Deke Arndt) از مرکز ملی داده‌های اقلیمی ایالات متحده در کارولینای شمالی؛ این سامانه به‌جای جابجایی‌اش ظرف چندین روز، «بیش از یک هفته سماجت کرد».

اما ریشه‌ی همه‌ی این‌ها چه می‌تواند باشد؟ هواشناسان مطمئن نیستند. بر اساس پیش‌بینی‌ مدل‌های گوناگون زمین‌گرمایی، رشد غلظت گازهای گلخانه‌ای در جو زمین، شمار اتفاقات هم‌پیوند با گرمای مفرط را افزایش می‌دهد.

چه گازهای گلخانه‌ای این وقایع انسدادی را شکل داده باشند و چه هر سازوکار دیگری در این میان دخیل باشد؛ هنوز هیچ نمی‌توان گفت. «جرالد میل» (Gerald Meehl) از مرکز ملی پژوهش‌های جوی ایالات متحده در بولدر کلرادو که اکثریت این مدل‌سازی‌ها را وی انجام داده، تصریح می‌کند که قدرت تشخیص مدل‌سازی‌‌های کنونی اقلیم آنچنان اندک است که نمی‌توان الگوهایی جوی چون وقایع انسدادی را بازسازی نمود.

از این‌رو آنان نمی‌دانند هیچ نظم و تناوبی در وقوع این دست از رخدادها وجود دارد یا که خیر. هم‌اکنون مدارکی تجربی در دست است که شاید خورشید را مقصر اصلی این امر معرفی کند*. اوایل سال میلادی جاری بود که دکتر «مایک لاکوود» (Mile Lockwood)؛ اخترفیزیکدان دانشگاه ریدینگ انگلستان، نشان داد که وقایع انسدادی فصل زمستان بر فراز اروپا، بیشتر در اوقاتی محتمل‌تر است که فعالیت خورشیدی در حد اندک‌اش باشد که در این‌صورت عملاً زمستان‌های سردتری را نوید خواهد داد.

حال او می‌گوید که مدارکی از داده‌های موجود در ۳۵۰ سال سند تاریخی در دست دارد تا که نشان دهد فعالیت اندک خورشید همچنین مسئول وقایع انسدادی فصل تابستان نیز هست. وی می‌گوید: «به اندازه‌ی کافی مدرک برای شک بردن به اینکه رفتار جت‌استریم، متأثر از خورشید است؛ وجود دارد».

به‌گفته‌ی بلک‌برن، وقایع انسدادی طی سال اخیر به طرز نامتعارفی شایع‌تر، و مثلاً موجب بروز سیلاب‌های مهیب در انگلستان و هچوم موج گرمای مهلک بر اروپا در سال ۲۰۰۷ شده‌اند. در همه‌ی این سال‌ها، خورشید آرام بوده است.

پانوشت:

ر.ک. زمانه، دانش و فناوری، ۲۷ فروردین ۱۳۸۹؛ «سکوت خورشید و سرمای زمین»