به عصر «آنتروپوسین» خوش آمدید

Steve Connor
برگردان: احسان سنایی

فیزیک‌دانان قوانین، و زیست‌شناسان نیز اصول خاص خود را دارند و جدول تناوبی هم برای یک شیمی‌دان، نشانی از نظم است. یک زمین‌شناس اما خاص‌ترین مأخذ نظم‌اش، همان مقاطع تاریخی پیچیده‌ای است که با نام‌های نامأنوس‌شان، از زادروز زمین در حدود ۴.۷ میلیارد سال پیش تا به‌ امروز را در سلسله‌ دوران‌ها و عصرها و سال‌های متوالی خلاصه می‌کنند.

تصویری حقیقی از زمین به هنگام شب از دید کاوشگر اروپایی روزتا. حضور و استیلای انسان بر این سیاره به‌وضوح مشخص است / ESA

معیار زمان زمین‌شناسی، دقیقاً مشخص است و چون آنچه را که با نام‌های گوناگون به‌عنوان دوران‌های زمین می‌شناسیم، از اساس امری قراردادی است، هیچ شبهه‌ای پیرامون تعلق یک سنگ و یا فسیل، به دوران خاصی در عمر سیاره موجود نیست. به‌عبارتی عملاً هنگامی‌که زمین‌شناسان به چینه‌های سنگی برجای‌مانده از زمان‌های دور نفوذ می‌کنند، سفر آغاز می‌شود، سفر به عصری که نفس‌های گرم ماموت‌های غول‌پیکر را نیزه‌های سنگی و سرد‌ انسان ماقبل‌تاریخ متوقف می‌ساخت، یا کمی عقب‌تر به یکصد میلیون سال پیش، که زمین مالامال از خزندگان سرکش بود و یا باز هم عقب‌تر به ۳.۸ میلیارد سال پیش که نخستین نفس‌های حیات از میان امواج خروشان اقیانوس‌های کهن شکفت.

تغییراتی که در این شاخص زمانی رخ می‌دهد، ناشی از رویدادهای طبیعی است، چه انقراض نسل عظیمی بواسطه‌ی برخورد یک شهابسنگ عظیم‌الجثه با زمین باشد، چه تغییرات گاه‌به‌گاه مدار زمین به گرد خورشید. اما امروز زمین‌شناسان در این اندیشه‌اند که آیا انسان به‌تنهایی تأثیر خودش را بر این معیار زمانی گذاشته تا بتوان از این پس آغاز دوران انسان‌محور جدیدی را برای تاریخ زمین در نظر گرفت؟

آن‌ها با ارجاع به دگرگونی‌های انسانی تحمیل‌گشته بر سیاره تاکنون که به اثبات این ادعای شگفت، اما نه‌چندان دور از حقیقت خواهد انجامید، تغییرات ناشی از رشد کشاورزی، انقراض نسل‌های تکان‌دهنده‌ی گیاهان و حیوانات به‌واسطه‌ی شکار بی‌رویه‌ و فقدان زیست‌بوم، تحولات جوی ناشی از ظهور انقلاب صنعتی و نتیجتاً دگرگونی‌های اقلیمی، شامل افزایش سطح متوسط آب‌های زمین و رشد اسیدیته‌ی آب اقیانوس‌ها را در ردیف این عوامل به شمار آورده‌اند.

کم‌و‌بیش آگاهیم که در زمین‌شناسی صحبت از زمان که می‌شود، منظور ده‌ها هزار و اغلب صدها میلیون سال است و بدین‌ترتیب عمر بشریت و تاریخ چندهزارساله‌‌اش در قیاس با این مقیاس، اصولاً هیچ حرفی برای گفتن نباید داشته باشد، چه برسد به خلق عصر جدیدی در این تاریخ چندین‌میلیاردساله. با این حال امروزه بخش اعظمی از زمین‌شناسان معتقدند اصلاح شاخص زمانی این علم، این‌بار با درنظر گرفتن تأثیرات بشر بر زمین، امکان‌پذیر است. آن‌ها معتقدند عصر امروز، که «هولوسین» (Holocene) نامیده می‌شود و از اتمام آخرین عصر یخبندان در 12‌هزار سال پیش آغاز شده، هم‌اکنون نیاز به تغییرات و تبدیلاتی دارد که رسماً آغاز فاز نوینی از تاریخ زمین موسوم به «آنتروپوسین» (Anthropocene) به معنای «عصر انسان» را نیز درنظر گیرد.

کمیته‌ی بین‌المللی چینه‌شناسی (ICS)، که مسئولیت حراست از مقیاس زمانی زمین‌شناسی را داراست، ماه آینده در پراگ نشستی خواهد داشت که طی آن به بررسی گزارشی مقدماتی از سوی کارگروه آنتروپوسین خواهد پرداخت، کارگروهی متشکل از متخصصینی که عهده‌دار این تقسیم‌بندی نوین و انسان‌محورند. این، آغاز عملی فرآیند درازی‌ست که در سال ۲۰۰۸ میلادی، با تصمیم کمیته‌ی چینه‌شناسی انجمن زمین‌شناسی لندن مبنی بر «شایستگی» پیگیری جدی این ایده از ذهن دانشمندان خارج شده بود. با این حال اما این اعضای برجسته‌ی ICS خواهند بود که تصمیم نهایی را پیرامون این موضوع چندین‌ساله اتخاذ خواهند نمود.

چندی پیش به‌منظور برآورد رآی نهایی ۵۰ عضور ارشد ICS، «ایندیپندنت» با ارسال ایمیل‌هایی به این متخصصین، نظرشان را در خصوص اعلام رسمی دوران آنتروپوسین در تقویم زمین‌شناختی زمین جویا شد. ما بیش از ۲۰ پاسخ دریافت کردیم که تقریباً نیمی از آنها – نه نفر – به شانس بالای انتخاب آنتروپوسین معتقد بودند که اکثریتشان نیز انتظار دسته‌بندی‌اش تحت عنوان «عصر» را درست همانند هولوسین داشتند که زیرمجموعه‌ای از «کواترنر»، آخرین دوره‌ از دوران‌های سه‌گانه‌ی عهد «سنوزوئیک» است. پروفسور «دیوید هارپر»، استاد دیرین‌شناسی دانشگاه کپنهاک دانمارک می‌گوید: «شکی نیست که اثر انگشت انقلاب صنعتی، با دگرگونی‌های آشکار زیستگاه‌های گیاهی و جانوری در بیشینه‌ی زمین‌شناختی زمین [به دست انسان]، مشخص خواهد شد.»

دکتر «مارک هونسلو» از دانشگاه لنکستر و عضو ICS نیز موافقت خود را این‌گونه بیان می‌کند: «هرجا که نسل‌های آینده به گذشته نگاهی بیاندازند، این – دگرگونی‌ – در تغییرات اقلیمی، در رسوبات یخی، یا تغییر ویژگی‌های رسوبات، نشان از نقطه‌ی عطف چشمگیری در تاریخ زمین خواهد داد.»

دکتر «ژان ژالاشویچ»، از زمین‌شناسان دانشگاه لنکستر و مدیر کارگروه آنتروپوسین نیز معتقد است از آنجاکه آنتروپوسین بر دگرگونی‌های به‌وقوع‌پیوسته در تنوع زیستی (Biodiversity) - که ناشی از فقدان زیستگاه و ورود گونه‌های مهاجم (انسان‌ها) می‌باشد - متکی است، و بعدها نیز با پدیده‌ی گرمایش زمین و اسیدی‌شدن آب اقیانوس‌ها تقویت شده، نشانه‌های پایداری همچون فسیل‌‌ها، از این تغییرات برجای خواهد ماند. دکتر «بری ریچاردز» از سازمان زمین‌شناسی و نقشه‌برداری کانادا نیز موافق است. او می‌گوید: «فعالیت‌های انسانی، مخصوصاً از آغاز انقلاب صنعتی به این سو، آشکارا ضربه‌ی بزرگی بر زمین بوده‌اند. ما آثار مشخص و منحصربفردی از خود به‌جای می‌گذاریم ... آثار چینه‌شناختی.»

بخشی از اعضای ICS اما با ادعای این‌که هنوز تصمیم گرفتن در خصوص اینکه بشر از خود میراث زمین‌شناختی پایداری را به جا نهاده یا خیر، زود است،‌ ابراز مخالفت کرده‌اند. پروفسور «جوزف پالفی»، سرپرست دیرین‌شناسی و زمین‌شناسی موزه‌ی تاریخ طبیعی مجارستان در بوداپست معتقد است ایجاد چنین دسته‌بندی‌ای در حدود ده‌هزار سال دیگر امکان‌پذیر خواهد شد. او می‌گوید: «آثار چینه‌شناختی [مرتبط با آنتروپوسین] هم‌اکنون آنچنان ضعیف‌اند که تشخیص‌شان به‌عنوان واحد زمان‌سنجی قابل توجیه نیست. آنتروپوسین، اصطلاحی زیبا و کارآمد اما غیررسمی است، اما نیازی به رسمی کردن‌اش نمی‌بینم.»

پروفسور «جیم گِهلینگ»، از دیرین‌شناسان برجسته‌ی موزه‌ی جنوب استرالیا در آدلاید و از دیگر اعضای ICS هم معتقد است عصر حاضر، یا همان هولوسین، در حدود ۱۱‌هزار و ۷۰۰ سال پیش آغاز شد و با کشاورزی، اهلی‌سازی حیوانات، کشت محصول و رشد شهرنشینی همراه شد. «این دقیقاً همان چیزی است که من از مفهوم آنتروپوسین می‌فهمم، [یعنی] زمانی‌که اخیراً بشر فرآیند‌هایی را آغاز نمود که به‌نظر در تغییرات اقلیمی مؤثر بود. هجوم انقلاب صنعتی آنچنان در قیاس با گذار از زندگی چادرنشینی به کشاورزی و در نتیجه پاک‌سازی جنگل‌ها، زه‌کشی دریاچه‌ها و سوزاندن سوخت، چشمگیر نیست.»

با این حال این همان چیزی نیست که جمعیت فزاینده‌ای از زمین‌شناسان بدان معتقدند. پروفسور «شا ژینگنگ» از آکادمی علوم چین معتقد است پیدایش بشر بر زمین، بزرگترین رویداد زیستی تاریخ زمین‌شناسی بوده است. «به همین دلیل است که آنتروپوسین بایستی در شاخص زمانی زمین‌شناسی به‌ کار گرفته شود.»