کشمیر، چشم‌انتظار سرنوشت

Rebecca Byerly
برگردان: احسان سنایی

مانده در میان قله‌های برف‌گیر مرتفع‌ترین کوهستان جهان، کشمیر، امروزه اقامتگاه هزاران یخچال طبیعی دنیاست. اما چندی پیش، پژوهش‌گران با استناد به داده‌های موجود در گزارش سال ۲۰۰۷ برنامه‌ٔ بین‌الدولی تغییرات آب و هوایی (IPCC) وابسته به سازمان ملل متحد، مدعی شدند این سرزمین بلند، ظرف مدت تنها چندین دهه سرپوش سپیدش را به‌کل از دست خواهد داد و بدین‌ترتیب حیات میلیون‌ها ساکن هند و پاکستانی مستقر در اطراف را به تنگنای شدیدی دچار خواهد ساخت.

دره‌ی لیدار، واقع در پایین‌دست یخچال کولاهو / عکس از: Gaurav Punj

یخچال «کولاهو» واقع در غرب کوهستان هیمالیا را «گاشربروم»، به‌معنای الهه‌‌ٔ نور می‌نامند و سال‌هاست که از آبراهه‌های سالیانه‌اش، حیات میلیون‌ها شهروند هندی و پاکستانی در جریان است. «اشرف محمد گنی»، جوان ۲۴‌ساله و لاغراندامی که راهنمای محلی هیئت‌های علمی اعزامی به منطقه است، می‌گوید: «کولاهو، همه چیز ماست. بدون آن از دست می‌رویم.»

اما چه سود که امروزه با وجود پدیدهٔ شوم گرمایش زمین، هیچ راهی به‌جز دخالت دستانی از غیب برای پیش‌گیری از وقوع سرنوشت محتوم این سرزمین‌های سپیدپوش، به‌نظر نمی‌رسد!

با این وجود دانشمندان در سال ۲۰۰۹ این پیش‌گوئی را خالی از اشکال ندانسته و با انتشار گزارشی در نوامبر همان سال مدعی شدند یخچال‌های هیمالیا نه‌تنها دچار عقب‌نشینی نشده‌‌اند، که حتی پیش‌روی نیز داشته‌اند. با وجود تمامی اشکالات موجود در هر دو گزارش، آشکار است که دست‌کم شماری از یخچال‌ها همانند کولاهو در حال پس‌روی است.

آخرین داده‌های ارائه‌شده توسط مؤسسه‌ی تازه‌تأسیس انرژی و ذخایر و دهلی‌نو (TERI)، در چهار دهه‌‌ٔ گذشته در حدود ۱۵ تا ۱۸ درصد حجم‌اش را از دست داده و با آهنگ سالانه سه متر، هم‌اکنون در حال عقب‌نشینی است.

محلیان همانند گنی معتقدند حتماً برای تأیید ذوب یخچال‌ها، نیازی به گفته‌های دانشمندان گوناگون نیست. او با اشاره به بستر خشکیده‌‌ٔ رودخانه‌ای که از چندین کیلومتری کوه قابل تشخیص است، می‌گوید: «پدرم به من گفته که نوک یخچال در آنجا بوده است.» گنی، در روستای کوچکی به نام «آنو» که آخرین نقطه‌‌ٔ مسکونی موجود در مسیر یخچال کولاهوست، زندگی می‌کند.

او جوانی‌اش را با گوش سپردن به صدای ناخوشایند جنگ و برخورد گلوله‌ها به سطح سخت سنگ‌های این کوهستان سپری کرده است. برای تقریباً دو دهه کشمیر، جولانگاه جنگ خونین ارتشیان هند و پاکستانی که هرکدام ادعای تملّک این سرزمین را داشتند بوده تا نهایتاً پیمان آتش‌بس از سال ۲۰۰۲ میان دوطرف بسته شد. تا پیش از آن، دانشمندان برای استخراج داده‌های یخچالی، چاره‌ای ‌جز اتکا به تصاویر ماهواره‌ای نداشتند.

با برقراری آرامش نسبی، سرانجام دانشمندان به منطقه بازگشتند. سال گذشته، مؤسسه‌ی TERI، دست به اجرای نخستین پروژه‌‌ٔ محاسباتی اطلاعات یخچال‌های کشمیر زد و یخچال کولاهو واقع در دره‌ی لیدار را در کانون توجهات خود قرار داد. گنی نیز در این پروژه به‌عنوان راهنمای هیئت‌های علمی اعزامی، توسط TERI به‌کار گرفته شد و به‌عنوان نخستین ساکن روستا که دست به انجام مطالعات مرتبط با تغییرات اقلیمی زده، فعالیت خود را آغاز نمود.

یخچال کولاهو

ساعت 6 صبح دومین روز از آغاز سفر هیئتی به سرپرستی گنی، متشکل از دو یخچال‌شناس، سه خبرنگار و ۲۴ راهنمای کوهستان و تعدادی بارکش است که با حیواناتشان ابزارآلات تیم را جابجا می‌کنند.

«شرست تایال»، از زمین‌شناسان مؤسسه‌ی TERI در حالی‌که چنگک‌های ضدیخ‌ خود را به کف پوتین‌اش می‌بندد، می‌گوید: «امروز قصد داریم در محل انباشت یخ‌ها یعنی بالای یخچال، حفره‌های برفی حفر کنیم.»

«ناتانائیل دکار»، دستیار تایال نیز حین راهپیمایی، یخچال کولاهو را به سطلی غول‌پیکر اما با سوراخی در انتهایش تشبیه می‌کند. او می‌گوید: «اگر آب بیشتری از آنچه وارد می‌شود، بیرون برود، تعادل جرمی منفی به‌وجود آمده و یخچال عقب‌نشینی می‌کند. این درست همان اتفاقی است که برای کولاهو و هزاران یخچال دیگر موجود در رشته‌کوه‌های هیمالیا در حال وقوع است.»

با وجود آنکه گنی تجربه‌‌ٔ علمی کافی برای سفر به نقاط مرتفع را ندارد، او و سه عضو دیگر از گروه، نقش بسزایی در گردآوری داده‌های مرتبط با نقاط پست‌تر یخچال که «ناحیه‌ی فرساب» - منطقه‌ای که یخ ذوب می‌شود – نامیده می‌شوند، ایفا می‌کنند.

در این ناحیه گنی و همکارانش ابتدا حفره‌هایی را درون یخ حفر کرده و پس از تخمین خطای احتمالی، شاخص‌هایی را درون آن‌ها قرار می‌دهند. پس از هر فصل گرم، اعضاء طول قسمت روباز شاخص را اندازه گرفته، یادداشت می‌کنند و بار دیگر این فرآیند از سر گرفته می‌شود. این محاسبات در نهایت به ما خواهد گفت تا چه حد حجم یخچال مزبور مابین تغییرات فصلی دچار افت‌وخیز شده است.

هرچند این روش، ابتدایی و ساده به نظر می‌رسد، اما در عمل سخت و ملالت‌آور است. اکثر برش‌ها و یا حفاری‌ها در ارتفاع ۳۹۶۲ متری و بر روی شکاف‌های یخی انجام می‌شود که در نتیجه وقوع رویدادی ناگوار، به‌معنای آسیب سخت و یا حتی مرگ هرکدام از اعضاست.

در همین اردو بود که تایال حین انجام محاسبات، در منطقه‌‌ٔ انباشت یخ‌ها سُر خورد و استخوان دنبالچه‌اش شکست. با وجود این مخاطرات اما تایال معتقد است این پژوهش بازتاب بین‌المللی خواهد داشت. او می‌گوید: «ما داده‌های موثق زیادی از یخچال‌های غرب هیمالیا در دست نداریم. اگر بخواهید آثار جهانی تغییرات اقلیمی را دانسته و – حتی – دست به پیش‌بینی بزنید، نمی‌توانید هیمالیا را از راکی و آلپ مستثنی کنید.»

پس‌روی لبه‌ی یکی از یخچال‌های منطقه‌ی کشمیر، در خلال سپتامبر 2004 (بالا) تا سپتامبر 2008 / عکس‌ها از V. K. Raina

مؤسسه‌ی TERI، به‌منظور محاسبه‌‌ٔ میزان آب جاری حاصل از ذوب یخچال در دره‌ی لیدار، ایستگاه نظارتی را در آنجا برپاساخته است. گنی در ساخت این ساختمان در کرانه‌ی غربی رود لیدار، که بزرگترین انشعاب رود «جهلم» – یکی از بزرگ‌ترین رودخانه‌های کشمیر - محسوب می‌شود، یاری بسیاری نمود. هر روزه این ایستگاه، اطلاعاتی از طغیان رودخانه را ثبت می‌کند.

بر اساس پژوهشی به سرپرستی «انیستیتو وودرو ویلسون» واشنگتن، مادامی‌که یخچال‌های غرب هیمالیا ناپدید شوند، جریانات آبی فصلی‌ای که از جانب کشمیر به سمت پاکستان سرازیر می‌شود، تا حدود ۴۰ درصد افت خواهد داشت. به اعتقاد متخصصین امر، شکی نیست که این افت نابه‌هنگام، اثر ویران‌‌کننده‌ای بر میلیون‌ها انسانی که بدین آب وابسته‌اند خواهد داشت.

هم‌اکنون برخی از ساکنان پایین‌دست کولاهو در مضیقه‌اند. در سالیان اخیر، «باکاروال»‌ها یا چوپانان چادرنشین منطقه که صدها هزار گوسفند را هرساله برای چَرا به مراتع دره‌‌ٔ لیدار می‌برند، با طغیان‌های ناگهانی این رود دست و پنچه نرم می‌کنند.

«ما نمی‌دانیم که رودخانه کی پرآب خواهد بود» این را زن میانسال باکاروالی که چندتایی از گوسفندانش را به سمت گله هدایت می‌کند، می‌گوید. زن دیگری که مادر سه فرزند است، می‌گوید: «اما حالا آب یا خیلی زیاد است، یا خیلی کم. من می‌خواهم فرزندانم درس بخوانند، دیگر این‌گونه زندگی مناسب نیست.»

گنی نیز نگران است. او درحالیکه به افق کوهستانی منطقه می‌نگرد، می‌گوید: «ما وابسته به زیبایی‌های کشمیریم. اگر کولاهو برود، نمی‌دانم چه باید بکنیم.»