از کیوتو تا کپنهاک؛ هوا «۰.۳» درجه گرم‌تر شد

احسان سنایی

هفتم دسامبر سال جاری، نخستین روز از پانزدهمین گردهمایی دوازده‌روزه سران ۱۹۲ کشور عضو «کنوانسیون تغییرات اقلیمی سازمان ملل متحد» (UNFCCC) موسوم به COP15 در شهر کپنهاک، پایتخت دانمارک بود.

لوگوی اجلاس کپنهاک

از نگاه برخی دانشمندان، این اجلاس مهم‌ترین گرد‌هم‌آیی نمایندگان ملت‌ها برای مقابله با معضل گرمایش زمین است. هر کدام از توافقات کپنهاک، جایگزین تعهدات کشورهای امضاء‌کننده پیمان کیوتو در سال ۱۹۹۷، مبنی بر منع گسترش گازهای گلخانه‌ای خواهد شد؛ پیمانی که افق پیش‌روی آن فراتر از سال ۲۰۱۲ نبود و از آن مهم‌تر اینکه هم‌پیمانان کیوتو، آن‌چنان به تعهداتشان پای‌بند نبودند.

طبق آمارهای رسمی مؤسسات علمی برجسته جهان و مشخصا «برنامه بین‌الدولی تغییرات اقلیمی» (IPCC)؛ پدیده‌ی گرمایش زمین، رویدادی با محوریت انسان است که هرگونه احتمال دخالت عوامل طبیعی در آن مردود بوده و تا زمان اتحاد انسان‌ها برای پیش‌گیری از نرخ شتاب‌گیرنده افزایش دما، این کابوس همچنان ادامه خواهد یافت.

دو سال پیش، در جریان مذاکرات اقلیم‌محور سازمان ملل متحد در بالی اندونزی، دولت‌های جهان خواهان وضع پیمان جدید و الزام‌آورتری نسبت به نمونه‌های پیشین از جمله پیمان کیوتو شدند. اجلاس کپنهاک، پایانی برای این دو سال انتظار است.

به گفته بسیاری از متخصصین، وقوع رویدادهای اقلیمی افسارگسیخته در سالیان اخیر نشان‌دهنده آن بود که فرصت بسیار اندکی برای مقابله با شرایط خارج-از-کنترل امروز زمین باقیست؛ فرصتی برای اتحاد ساکنان زمین، به‌منظور اتخاذ تصمیمات معقولانه‌ای با هدف توقف روند رو‌به‌رشد ناپایداری الگوهای اقلیمی.

این روزها شهر کپنهاک میزبان قریب به ۱۵‌هزار نماینده و ۸۵ تن از سران کشورهای گوناگون جهان است. به گفته «ایو دو بوئر»، مذاکره‌گر ارشد سازمان ملل در امور اقلیمی، نشستی این‌چنین بزرگ در ۱۷ سال گذشته بی‌سابقه بوده است.

در جریان اجلاس G8 در ژوئیه سال جاری، شماری از کشورهای صنعتی با اشاره به تغییرات دمای متوسط زمین از طلیعه عصر صنعت تا به امروز، یادآور شدند این مقادیر نبایستی از سقف 2 درجه سانتیگراد فراتر رود. از اهم اهداف نشست کپنهاک نیز مصوّب‌ ساختن پیمانی با هدف کنترل گسترش گازهای گلخانه‌ای برای حفظ این محدودیت دمایی است.

در حاشیه تظاهرات مخالفین تغییرات اقلیمی در شهر لندن، همزمان با آغاز اجلاس کپنهاک / عکس از: جان استیلول

جهان، چشم‌به‌راه کپنهاک

افق پیشنهادی اکثر کشورهای حاضر در اجلاس کپنهاک از جمله ژاپن، زلاندنو و ۲۷ کشور عضو اتحادیه اروپا، سال ۲۰۲۰ است؛ هر چند برخی کشورها مایلند سال ۲۰۵۰ به عنوان ایستگاه نهایی تصمیمات نشست کپنهاک مدنظر قرار داده شود.

از محتمل‌ترین مصوبات این اجلاس نیز اعمال فشار بر کشورهای توسعه‌یافته در راستای محدودسازی نشر گازهای گلخانه‌ای، به‌جای متوقف‌سازی صنایع آلاینده است. از طرفی این کشورها با قبول اصول مشخصی از این پس موظف‌اند در پیش‌برد فناوری‌های مرتبط با انرژی‌های پاک، به مساعدت کشورهای در حال توسعه برخاسته و آرزوی دیرین انتقال سریع فناوری‌های حوزه انرژی در جهان را اینچنین محقق کنند.

کشورهای بسیاری در آن‌سوی ماجرا در اندیشه مقابله با عواقب مرگ‌بار گرمایش جهانی‌ بوده و تصمیمات بزرگی برای انطباق با شرایط ناخواسته‌ای که خود پدیدشان آورده‌ایم، هستند. از این میان می‌توان به احداث استحکامات ویژه‌ای با هدف مقابله با رشد ارتفاع آب دریاها، تأمین منابع آب شیرین و تولید محصولات زراعی جدید اشاره کرد.

تحقق این اهداف، نیازمند منابع مالی هنگفتی است که طبیعتاً این کشورها با وجود شرایط حاکم بر جوامع در حال توسعه، خود را از تخصیص چنین بودجه‌هایی برای رهایی از سرنوشتی که گویا تا سال‌ها در انتظارشان نخواهد بود – و البته با شرایط کنونی زمین، وقوع آن در آینده‌ای نزدیک اجتناب‌ناپذیر است - معاف می‌بینند. به همین سبب، مساعدت‌‌های مالی از جانب کشورهای توسعه‌یافته که خود این معضل را موجب شده‌اند، از نظر آن‌ها انتظاری به‌جا و استدلالی منطقی است.

در نگاه کلی، سوخت‌های فسیلی مقرون‌به‌صرفه‌ترین منابع تأمین انرژی‌اند؛ و در راه محدودسازی انتشار گازهای گلخانه‌ای، اجتناب از به‌کار‌بستن سوخت‌های فسیلی نخستین گام مؤثر است. از این‌رو موفقیت تصمیمات نشست کپنهاک را تا حد زیادی می‌توان به گران‌تر شدن انرژی در سطح جهان ترجمه کرد.

بررسی‌ها حاکی از آن است که محقق‌سازی اهداف چنین نشستی در کشورهای در حال توسعه تا صدها میلیارد دلار هزینه در بر خواهد داشت. طبق آمارهای به دست‌آمده از بررسی‌های برخی مؤسسات بین‌المللی از جمله بانک جهانی، کشورهای نیازمند به انطباق با شرایط کنونی، به سالانه یکصد میلیارد دلار کمک از سوی کشورهای ثروتمندتر نیازمندند.

تظاهرکنندگان حاضر در مرکز شهر لندن که خواهان رعایت برابری در مصوبات نشست کپنهاک‌اند / عکس از: فرانک رابیچون

دمای متوسط سیاره ما در حدود ۱۵ درجه سانتی‌گراد است و از ابتدای انقلاب صنعتی تا به امروز، انسان به میزان ۰.۷ درجه بر آن افزوده است.

در نگاه اول این دما شاید حتی به چشم نیاید اما بد نیست بدانید که به‌همین‌واسطه هم‌اکنون طاقچه‌های یخی شرق جنوبگان با نرخ سالیانه ۵۷ میلیارد تن، یخ‌های خود را از دست می‌دهند و این به معنای نابودی بخشی از چرخه حیاتی این ناحیه از زمین و در بلند‌مدت، سرتاسر سیاره است.

بدون ‌شک جبران و یا توقف تغییرات جبران‌ناپذیری که در اینجا تنها به یک نمونه از آن‌ها اشاره شد از اهداف مدنظر سران کشورها در نشست کپنهاک نخواهد بود؛ بلکه از مهم‌ترین پیش‌نیاز‌های مقابله با پس‌آیند‌های ناگوار این تغییرات ناخوشایند، یعنی برآورد بودجه‌های تخصیصی، موضوعی‌ است که در دستور کار حاضران در این اجلاس قرار خواهد گرفت.

طبق گزارش‌های IPCC، اگرچنانچه از امروز تا ۱۵- ۲۰ سال آینده انتشار گازهای گلخانه‌ای رو به افول گذارد، آنگاه می‌توان به عدم عبور دمای متوسط زمین از مرز ۱۷ درجه سانتیگراد در آینده، امید بست.

متأسفانه تعهدات کنونی کشورهای پیشرفته، سازگاری چندانی با چنین شرایطی نداشته و از این‌روست که چشمان بسیاری به تصمیمات نشست کپنهاک دوخته شده‌ است.

از میان کشورهای توسعه یافته، هم‌اکنون چین بیشترین خروجی گاز دی‌اکسید کربن را به خود اختصاص داده و به‌ترتیب ایالات متحده، اتحادیه اروپا و روسیه در جایگاه‌های بعدی قرار دارند. این در حالی‌است که با وجود جمعیت سرسام‌آور کشورهایی چون هند و چین، سهم گازهای گلخانه‌ای هر کدام از شهروندان این دو کشور به طرز چشم‌گیری کم‌تر از ساکنین آمریکای شمالی و غرب اروپاست.

رشد قارچ‌گونه صنعت از سال‌های دور تا به امروز در کشورهای پیشرفته‌ای چون انگلستان، آلمان و ایالات متحده، آن‌ها را از سابقه‌دارترین متهمین گرمایش جهانی می‌سازد و از همین‌روست که کشورهای در حال توسعه خواهان کاهش 40‌درصدی انتشار گازهای گلخانه‌ای کشورهای توسعه‌یافته از میانگین سال ۱۹۹۰ بودند؛ اما تنها به ۱۳ تا ۱۹ درصد از این خواسته تاکنون جامه عمل پوشانده شده است.

روستاهای ساحل بنگلادش معمولاً همواره آماج سیلاب‌های خروشان موسمی قرار می‌گیرند و بومیان منطقه مجبور به شرب آب شورند. نواحی ساحلی، آسیب‌پذیرترین اجتماعات انسانی از پس‌آیندهای تغییرات اقلیمی‌اند / عکس از: بیکاس رانیار

غلظت گاز دی‌اکسید کربن جوی در سال ۲۰۰۸، طبق آمار IPCC معادل ۳۸۶ قسمت‌در‌میلیون (ppm) بوده و این در حالی‌ست که طبق آمار «سازمان ملی امور جوی و اقیانوسی» ایالات متحده، همین مقدار پیش از آغاز انقلاب صنعتی در حدود ۲۸۰ ppm بوده است.

عبور از مرز ۴۵۰ ppm به معنای شکستن رکورد ۲ درجه سانتیگراد است و اگرچنانچه گرمایش زمین از امروز با سرعت ثابتی ادامه یابد، تا 32 سال آینده این رکورد شکسته خواهد شد.

توافقات کپنهاک اگر صرفاً هم‌چون بندبند پیمان کیوتو جنبه‌ای تشریفاتی و طبیعتی غیرالزام‌آور داشته باشند و سیاست‌مداران حاضر در این اجلاس نیز از سیاست‌های کوته‌نظرانه خود؛ از اختلاف‌‌نظرهای سیاسی و اقتصادی گرفته تا مجادلات قومی و فرهنگی دست ‌بر‌نداشته و هم‌دیگر را ساکنان خانه‌ای یگانه به نام زمین ندانند؛ چنین نشستی نه‌تنها نتیجه‌ سودآوری در بر نخواهد داشت، که خود عاملی برای رشد انتشار گازهای گلخانه‌ای در این بازه‌ی‌ دوهفته‌ای خواهد شد.

زمین، تغییرات سخت و سهمگینی را در طول تاریخ چندین‌ میلیارد‌ساله‌اش تجربه کرده و گرمایش کنونی آن نیز در این میان از اهمیت چندانی برخوردار نیست؛ اما آنچه ما را به تکاپویی این‌چنین واداشته است، آسیب‌پذیری فراوان حیات شکننده این سیاره است.

آبا بشر این‌بار به تعهداتش در قبال سیاره‌ای که هزاران سال است او را بی‌هیچ چشم‌داشتی به میهمانی پذیرفته، عمل خواهد کرد؟