قاره‌ای در راه است

احسان سنایی

زمین زنده است، حتی اگر گونه‌های زیستی‌اش را در نظر نگیریم. نفس‌های بلند این سیاره قرن‌هاست که این را به ما می‌گوید و ضربان‌های سهمگین قلب گدازانش گاه هزاران انسان را در کام خود فرو می‌خورد.

چهار سال پیش، فشار ماگمای حاصل از فعالیت تعدادی از آتشفشان‌های منطقه‌ای موسوم به عفر در اتیوپی، شکافی طولانی را بوجود آورد که نمونه‌های مشابه آن نیز در دیگر مناطق جهان گزارش شده است. اما شکاف عفر، مقدمه شکاف قاره آفریقا بود.

تصویر مادون قرمز ماهواره‌ای از منطقه‌ای موسوم به «پیوندگاه سه گانه عفر» که سه صفحه از پوسته زمین، در آن‌جا هم‌دیگر را ملاقات کرده‌اند. عارضه میانه تصویر که امروزه به رودی بدل شده است؛ یک شکاف زمین‌شناسی است / NASA

پوسته زمین یک‌پارچه نیست؛ بلکه چون تابلوی کلاژی از صفحات به هم پیوسته و پویاست که سیمای سراسری آن در طول زمان از شکلی به شکل دیگر در آمده است. اقیانوس‌ها، میزبان مرزهای این صفحات پهناورند و از این رو نقش بسزایی را در فرآیند تکوین پوسته زمین ایفا می‌کنند.

نمونه بارز این تحولات، رشد رشته کوهی در میانه و امتداد اقیانوس اطلس است که هر چند هنوز سر از آب برنیاورده اما نهایتاً این اتفاق رخ خواهد داد.

اما بر اساس گزارشی که اخیراً در نشریه «پژوهش‌های ژئوفیزیکی» منتشر شده است، می‌توان در مرزهای فعال و آتشفشانی پیرامون برخی از قاره‌ها که در امتداد لبه صفحات پوسته‌ای واقع شده‌اند نیز انتظار پیدایش شکاف‌های ناگهانی و نهایتاً تولید صفحات کوچک‌تر دیگری را داشت؛ فرآیندی که برخلاف معمول، فوق‌العاده سریع رخ می‌دهد.

یکی از این نقاط، شاخ آفریقاست. بررسی مجدد غرش‌های تابستان ۲۰۰۵ از دو آتشفشان سلسله جبال شمال شرق سرزمین اتیوپی و پیدایش شکافی شصت کیلومتری در امتداد دره‌های شرق صحرای سوزان آفریقا، زمین شناسان بسیاری را بر آن داشت تا با مقایسه شاخصه‌های مشترک این رویداد با آن‌چه در اعماق دور از دسترس اقیانوس‌ها در حال وقوع است، به تأیید گمانه‌زنی‌های پیشین مبنی بر آغاز فرآیند شکست و تقسیم قاره آفریقا بپردازند.

به عبارتی آن‌چه در اتیوپی و در مقابل چشم دانشمندان روی می‌دهد، مشابه همان پدیده‌ای است که تاکنون در میانه اقیانوس‌ها دیده شده بود و به دلیل موانع متعدد محیطی، امکان بررسی مداوم آن وجود نداشت.

فعالیت‌های افسارگسیخته زمین در اواخر تابستان ۲۰۰۵ در این منطقه، تنها به مدت چند روز شکافی به عرض شش متر و طول شصت کیلومتر را ایجاد نمود.

داده‌های زلزله شناختی مناطق اریتره، اتیوپی و یمن؛ ارتباط گسترش سریع چنین شکافی را با وقوع زنجیره‌ای از زلزله‌های ضعیف رد کرده و سناریوی دیگری را پیشنهاد کرده‌اند. شبیه‌سازی‌ها حاکی از این بود که ابتدا کوه آتشفشان داباهو واقع در لبه شمالی شکاف، آغاز به فوران کرده و به دنبال آن جریانی از مواد مذاب به رخنه‌های زیرین بستر سنگی منطقه جریان پیدا کرده است.

نتیجه آن‌که فشار حاصل از عبور ماگما، آرام آرام در طول تنها چند روز با پیشروی خود در بستر شکاف آن را گسترش داده است. میلیون‌ها سال پیش، قاره‌های آفریقا و آمریکا این‌چنین از هم جدا شدند و حال، شاخ آفریقا در حال استقلال است.

نتیجه این رویداد ممکن است نهایتاً تا میلیون‌ها سال آینده و با ظهور اقیانوس و قاره‌ای جدید مشخص شود اما پروفسور «کندی ابینگر»، از دانشگاه روچستر معتقد است وقوع چنین پدیده بزرگ مقیاسی، خبر خوبی برای ساکنان منطقه عفر نیست. عفر را در اتیوپی با معادن نمک و آتشفشان‌های فعالش می‌شناسند.

نشست بستر سنگی زمین در منطقه عفر

ابینگر و دانشجویانش از سال ۲۰۰۵ موفق به تشخیص ۱۲ پدیده مشابه اما با شدتی به مراتب کمتر از آن‌چه در سپتامبر ۲۰۰۵ رخ داد، شده‌اند.

نتایج نقشه‌برداری‌های ۱۰ ساله راداری از فضا موسوم به inSAR نیز گویای بروز جابجایی‌های اندک پوسته در راستای شکاف شرق آفریقاست. تیمی از پژوهش‌گران دانشگاه‌های میامی، ال پاسو و روچستر با استفاده از تصاویر دریافتی از ماهواره‌های اروپایی ERS و Envisat، توانستند کوچک‌ترین جابجایی‌های شکاف منطقه کنیا را (کمتر از یک سانتیمتر) با شفافیت بالایی تشخیص دهند.

این گروه در خلال سال‌های ۱۹۹۷ تا ۲۰۰۰ متوجه شدند که آتشفشان‌های مناطق سوسوا و مننگای در حدود ۲ تا ۵ سانتیمتر نشست کرده‌اند و مابین سال‌های ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۶، آتشفشان لونگونوت به میزان ۹ سانتیمتر بالا آمده است.

این در حالی بود که آتشفشان پاکا تنها در طول ۹ ماه به میزان ۲۱ سانتیمتر بالاتر آمده بود. دلیل بروز این نوسانات، جریان موقت ماگما در رگه‌های خشکیده زیر بستر سنگی گسترده منطقه است.

تمام این رویدادهای خاموش و مرگبار در حالی رخ می‌دهد که آتشفشان‌های سوسوا، مننگای و لونگونوت در یک‌صد کیلومتری نایروبی، پایتخت کنیا واقع شده‌اند.

از طرفی طبیعت فعال زمین در این منطقه باعث شد تا کنیا نخستین کشور آفریقایی مجری طرح‌های کلان استفاده از انرژی زمین گرمایی باشد؛ انرژی پاکی که با حفر گودال‌های عمیق و پراکنده در منطقه، تزریق آب سرد در آن‌ها و نهایتاً استحصال بخار آب با هدف راه‌اندازی توربین‌های مولد برق ایجاد می‌شود.