شکست انسان‌ها در جنگ با جنگل

احسان سنایی

جایی در چهارصد کیلومتری جنوب لیما، پایتخت پرو و در صحرایی خشک و دهشتناک، وسیع‌ترین بوم نقاشی بشر برپاست؛ بومی از سنگ و خاک و نقشی از عمق عقاید روحانی قومی که پانزده قرن است صدای تیشه‌ها و خنده‌های‌شان، در هیاهوی محو بادهای سوزان صحرای نازکا گم شده است.

بخشی از خطوط شگفت انگیز و مبهم صحرای باستانی نازک

گروهی از دانشمندان انگلیسی مدعی‌اند تغییرات اقلیمی شدید و نابهنگام، به همراه غارت زیست بوم منطقه به دست مردان نازکا، شکوه این تمدن ۸۰۰ ساله را به زیر کشید؛ تمدنی که در دره‌های رود «ریو گرانده دو نازکا» پیشرفت کرد و به خلق مجموعه‌ای از خطوط و اشکال خارق‌العاده در دشتی به مساحت ۵۰۰ کیلومتر مربع پرداخت.

این خطوط که اصطلاحاً ژئوگلیف نامیده می شوند، از طرح ها و اشکال هندسی ساده تا نقش غول پیکر حیواناتی چون میمون، مرغ مگس خوار، لاما (شتر بی کوهان) و کوسه را شامل می شوند که به دلیل وسعت سطح زیر پوشش هر کدام از این نقوش، تنها با کمک هواپیما می توان به وجودشان پی برد.

احتمال می رود که نازکاها با حرکت در طول این خطوط دستکند، به اجرای مراسم آیینی و ادای تکالیف دینی خود می‌پرداختند.

برخی از شاهدان هم‌چون نویسنده سوئیسی، «اریک فون دانیکن» حتی ایجاد چنین خطوطی را به موجودات فرازمینی نسبت داده‌اند! در هر صورت امروزه پرواز بر فراز این دشت، از جاذبه های گردشگری این منطقه از خاک پرو است.

قوم نازکا که به ساخت کوزه‌های زیبا و منسوجات پرکار نیز شهره بودند اما در خلال سده‌های پنج تا شش میلادی به سرعت از میان رفتند. «دیوید برسفورد- جونز» از انیستیتو مطالعات باستان شناسی مک دونالد، وابسته به دانشگاه کمبریج می‌گوید:

«(چندین بار) نواحی مسکونی بازآرایی شده اند؛ شواهدی از اجساد انسان‌ها موجود است که نشان از کاهش امید به زندگی و افزایش مرگ و میر نوزادان می‌دهد و آن‌چه اصولاً (از این‌ها) فهمیده می‌شود، وقوع رویدادی هولناک است.»

درخت هوارانگو

توضیح متعارف سقوط تمدن نازکا، وقوع کابوس «ال نینو» است؛ پدیده‌ای ناشی از نوسانات متناوب اوضاع اقلیمی نیمکره جنوبی زمین که به موجب آن، دمای هوا و بارندگی هر دو افزایش می‌یابند.

تحقیقات دکتر برسفورد -جونز اما گویای بخش دیگری از این داستان تلخ است. در جریان پژوهشی که در نشریه «آمریکای لاتین در عهد عتیق» به چاپ رسیده است؛ گروه، با استفاده از گزارش‌های مربوط به شدیدترین ال نینوی سالیان اخیر یعنی سال 1998؛ تأثیرات آب و هوای غیرمتعارفی که به افسانه قوم نازکا پایان داد را بازسازی کردند.

در سال 1998، سیل مهیبی شهر ایکا را - که تنها 104 کیلومتر از محل خطوط نازکا فاصله دارد – تا ارتفاع دو متر در کام خود فروبرد. این در حالیست که شبیه سازی‌های کامپیوتری حتی روایت‌گر تأثیرات مصیبت بارتر این پدیده بر نواحی پست دره ایکا است؛ دره‌ای که یکی از دو اجتماع اصلی قوم نازکا را صدها سال پیش در خود جای داده بود.

با این حال طبق پژوهش اخیر، نازکاها می‌توانستند از شر فاجعه مرگباری چون ال نینو جان سالم به در ببرند؛ اگر مرتکب اشتباهات گذشته خود نمی‌شدند.

هر چند امروزه دره ایکا را چیزی جز سنگ و خاک و خار نپوشانده، اما روزگاری به شدت از درخت «هوارانگو» پر بود؛ درختی که تا یک‌هزار سال عمر می‌کند. علاوه بر این‌که چوب این درخت سرسخت بومی آمریکای لاتین، سوخت و مصالح نازکاها و بذرش نیاز غذای لذیذشان را تأمین می‌کرد؛ از طرفی ریشه‌های بلند و افشان آن با حفظ خاک و پیشگیری از وقوع فرسایش بادی و آبی، و ساقه‌ها و شاخه‌های پراکنده‌اش با کاستن از قدرت سیل‌های خروشان، نقش اکولوژیکی حائز اهمیتی را نیز در آن منطقه به عهده داشت.

نقش عنکبوت در صحرای نازکا. طول این عنکبوت کهن، 62 متر است

مطالعه بر گرده‌های گیاهی کهن اما نشان داد که در سالیان پیش از سقوط تمدن نازکا، درختان هوارانگو با هدف جایگزینی با بوته های غلاتی چون پنبه و ذرت، کاهش قابل توجهی را تجربه کرده بودند و به عبارتی جنگل به منظور پیشبرد مقاصد کشاورزی از میان رفته بود.

دکتر برسفورد ـ جونز نیز معتقد است نازکاها با پاک‌سازی منطقه از درختانی که نقش سد مستحکمی را در برابر بلایی چون سیل ایفا می‌کرده‌اند، راه سقوط خویش را هر چه هموارتر ساختند. او می‌گوید:

«این فاجعه به دنبال اعمال تغییرات مصنوعی، بخصوص از میان بردن مراتع جنگلی بوقوع پیوست. در آن زمان، پاک‌سازی تدریجی جنگل به شکست آستانه ای اکولوژیکی انجامید که مشخصاً مخصوص چنین نواحی بیابانی‌ای بود و (بدین ترتیب)، منطقه در مقابل بادهای خارق‌العاده بیابانی و تأثیرات سیلاب‌های ال نینو، بی‌حفاظ شد. آب و هوا به اندازه کافی مقصر چنین انقراضی نبود؛ نازکاها تا حدی نابودی خود را به دست خود رقم زدند.»

جنگل‌زدایی، عامل اصلی سقوط تمدن‌هایی چون تمدن جزیره ایستر، مایاها و اقوام آناسازی در جنوب غرب ایالات متحده عنوان شده است.

«الیور ولی» از باغ‌های گیاه‌شناسی سلطنتی کیو و از دیگر نویسندگان این مقاله می‌گوید:

«اشتباهات تاریخی، آموخته‌های مهمی را امروزه در خصوص مدیریت مناطق آسیب‌پذیر و ظریفی چون سرزمین‌های بایر به ما عرضه می‌دارند.»