این پایان راه نیست

محسن عظیمی‌راد

سال ۱۹۸۱ بود که پنج مورد ذات‌الریه ناشی از میکروارگانیسم «پنوموسیستیس کارینی» در پنج مرد جوان هم‌جنس‌گرا در لس‌آنجلس مشاهده شد که خیلی غیرعادی بود؛ چون این بیماری فقط در افرادی بروز می‌کند که داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی مصرف می‌کنند.

در یک ماه بعد از آن، ۲۶ مورد از سرطان سارکوما کاپوسی در ۲۶ مرد جوان هم‌جنس‌گرا در کالیفرنیا و نیویورک دیده شد. این سرطان هم بسیار نادر است و در افراد مسن یا افرادی که سیستم ایمنی بدنشان نقص ایمنی دارد، دیده می‌شود.

این‌گونه بود که نام یک بیماری جدید، آرام‌آرام، وارد کتاب‌های مرجع پزشکی شد: «نشانگان نقص ایمنی اکتسابی» یا به اختصار ایدز (AIDS)

ظهور ایدز و گسترش آن در کمتر از سه دهه در سراسر دنیا، این بیماری را به کابوس برنامه‌ریزان بهداشتی در دنیا تبدیل کرد. از ۱۹۸۱ تا ۱۹۸۳ در ۲۱ کشور دنیا ۲۸۳۱ مورد گزارش شد.

آمار مبتلایان زنده چیزی بین ۳۰ تا ۳۶ میلیون نفر اعلام می‌شود که حدود دو سوم آن‌ها در مرکز آفریقا زندگی می‌کنند. اما آخرین گزارش آماری یو.ان.ایدز وابسته به ملل متحد در سایت سازمان جهانی بهداشت، حاکی از ابتلای دو میلیون و ۷۰۰ هزار نفر در سال ۲۰۰۷ و مرگ نزدیک به دو میلیون نفر در این سال است.

در ایران هم آمار رسمی تعداد ۱۹ هزار نفر مبتلا به ایدز را گزارش می‌دهد؛ اما گفته‌های غیررسمی نشان از مقداری بسیار بالاتر از این است. علت این اختلاف‌ها شاید ریشه در مسائل فرهنگی داشته باشد که البته جای بررسی آن‌ها در این‌جا نیست.

نقص سیستم ایمنی بدن ممکن است دلایل متعددی داشته باشد؛ اما شایع‌ترین دلیل آن، ویروسی به نام اچ‌آی‌وی (HIV) است. این ویروس خودش عامل مرگ نیست؛ بلکه با تخریب دستگاه ایمنی بدن باعث می‌شود که باکتری‌ها و قارچ‌های فرصت‌طلب، عفونت‌های شدیدی در بدن ایجاد کنند که در نهایت منجر به مرگ می‌شود.

تا کنون بیش‌از ۲۵ میلیون نفر در اثر ابتلا به ایدز مرده‌اند که ۲۰ درصد آن‌ها کودکان و ۵۱ درصد زنان بوده‌اند. در بعضی کشورها (خصوصاً در مرکز آفریقا) ایدز بالاترین عامل مرگ ‌و میر است و در بعضی کشورها، دومین عامل مرگ و میر عفونی بعد از ذات‌الریه به حساب می‌آید.

از زمان شناخت ویروس اچ‌آی‌وی، تلاش‌ها برای پیش‌گیری و درمان ایدز شروع شد. البته در ابتدا تنها در نهادهای آکادمیک به این بیماری توجه می‌شد اما با اپیدمی شدن آن در سراسر جهان، به‌خصوص در دوران ریاست‌جمهوری کلینتون بود که توجه خاص به این بیماری بیش از قبل الزامی می‌نمود.

این امر به‌خصوص ناشی از آن بود که ایدز بیماری‌ای بود که در جوامع توسعه‌یافته، هم‌پای کشورهای در حال توسعه قربانی می‌گرفت. هر چند که الگوی گسترش ایدز در کشورهای پیش‌رفته با جهان سوم متفاوت بوده و هست؛ ولی به هر حال زنگ خطر درسراسر جهان به صدا درآمده بود. به این ترتیب بود که بودجه‌های عظیمی راهی دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی شد.

اما خبرها نشان می‌داد که میلیون‌ها ساعت‌نفر پژوهش در قوی‌ترین مؤسسات علمی دنیا برای تولید دارو برای درمان ایدز یا ساخت واکسن برای پیش‌گیری از گسترش اچ‌آی‌وی به بن‌بست رسیده بود. البته در این بین پژوهش‌هایی هم وجود داشت که سرانجام‌ فقط منجر به تولید داروهایی شده بود که نه خود ایدز، بلکه عوارض آن را برای مدت کوتاهی به تعویق انداخته و عمر بیمار مبتلا را تا حدودی افزایش می‌داد.

نقشه پراکندگی مبتلایان به ایدز در دنیا

به این ترتیب می‌توان گفت که تا پایان سال ۲۰۰۸ در زمینه کنترل این بیماری پیشرفت چندانی به دست نیامده بود و ایدز هم‌چنان کابوس برنامه‌ریزان و سیاست‌گزاران بهداشتی جهان بود.

اما هفته گذشته خبری در سایت «نیچر» (Nature) منتشر شد که بار دیگر هیجان را در محیط‌های علمی برانگیخت.

نتایج برنامه پژوهشی در تایلند (کشوری که یکی از بزرگ‌ترین قربانیان ایدز در دنیاست) نشان داد که ترکیب دو واکسن شکست‌خورده قبلی اچ‌آی‌وی، تأثیرات قابل توجهی در پیش‌گیری از ابتلا به ویروس اچ‌آی‌وی دارد و می‌تواند خطر ابتلا را تا یک ‌سوم کم کند.

هر چند این مقدار به ظاهر کم است، اما باید توجه داشت که این تا کنون موفقیت‌آمیزترین حرکت برای ساخت واکسن ایدز بوده است و بقیه تلاش‌های قبلی حتی درصدی از این موفقیت را در پی نداشته‌اند.

دان بروچ، متخصص ایمنیولوژی مرکز پزشکی بوستون در این باره به نیچر می‌گوید: «این بزرگ‌ترین گامی است که تا کنون در زمینه واکسن اچ‌آی‌وی برداشته شده است.»
سایت نیچر در این باره نوشته است که این پژوهش حاصل سه سال کار مداوم و خرج ۱۱۹ میلیون دلار بودجه پژوهشی بوده است.

از اکتبر ۲۰۰۳ این واکسن ترکیبی روی بیش از ۱۶ هزار داوطلب مرد و زن سالم ۱۸ تا ۳۰ ساله امتحان شد. حامیان این پروژه، وزارت بهداشت تایلند و سازمان پزشک ارشد ارتش ایالات متحده بودند و پروژه زیر نظر دکتر سوپاچای ررک-نگارم از مرکز کنترل بیماری وزارت بهداشت تایلند انجام می‌شد.

اما نکته قابل توجه در این بین، مکانیزم عمل این واکسن ترکیبی است که تا کنون کسی نتوانسته آن را دریابد. در این آزمایش دو واکسن شکست‌خورده قبلی، یکی ساخت «سانوفی‌پاستور» فرانسه (ALVAC) و دیگری «واکس‌ژن» استرالیا (AIDSVAX) با هم ترکیب شدند. به ۱۶ هزار داوطلب، در یک دوره ۲۴ هفته‌ای، چهار دوز از این واکسن تزریق شد.

این واکسن یک ویروس پرنده ضعیف‌شده است که شامل نسخه‌های ترکیبی سه ژن اچ‌آی‌وی، دو دوز از نوعی پروتئین به نام GP120 و یکی از مؤلفه‌های اصلی غشای بیرونی ویروس اچ‌آی‌وی بود.

داوطلبان برای سه سال، هر شش ماه یک بار در آزمایش ابتلا به اچ‌آی‌وی شرکت کردند. هشت هزار نفر از این افراد با دارونما و هشت هزارنفر دیگر با این واکسن واکسینه شدند.

در پایان، تعداد مبتلایان به اچ‌آی‌وی در گروه اول ۷۴ نفر و در گروه دوم ۵۱ نفر بود. یعنی تزریق واکسن توانسته حدود ۳۱ درصد موفقیت‌آمیز باشد.

شکست‌های قبلی آزمایش جداگانه این دو واکسن باعث شده بود که بسیاری از پژوهش‌گران نسبت به این برنامه با دیده شک بنگرند و آن را اتلاف بودجه بدانند. دیوید مارکویتز پژوهش‌گر ویروس‌شناس دانشگاه میشیگان در زمینه اچ‌آی‌وی می‌گوید: «فکر می‌کردم آزمایش احمقانه‌ای باشد. پایه و اساس درستی نداشت و به نظر نمی‌رسید که کاری بامعنی باشد.»

سث برکلی، مدیر «پیش‌گام جهانی واکسن ایدز» می‌گوید که همه فکرمی‌کردند که کشف واکسن ایدز امکان‌پذیر است. با این حال، علی‌رغم موفقیت‌ها در نمونه‌های حیوانی، مثل آزمایش STEP که در سال ۲۰۰۷ مشخص شد که حتی باعث افزایش خطر ابتلا می‌شود، پیش از این هیچ واکسن انسانی نتیجه‌بخشی وجود نداشت.

آدریانو بواسو، پژوهش‌گر اچ‌آی‌وی در امپریال کالج لندن، ضمن اشاره به این‌که این واکسن قبل از این‌که در مقیاس وسیع مورد استفاده قرار گیرد، هنوز راه درازی در پیش دارد، در این باره به نیچر می‌گوید: «تعداد افرادی که مبتلا شده‌اند، واقعاً کم است. با این حال واکسن باید حداقل ۷۰ تا ۸۰ درصد مفید باشد. حالا پژوهش‌گران باید برای بهینه ساختن واکسن یا تغییر دوز آن تلاش کنند تا بتوانند میزان پیشگیری آن را بالا ببرند.»

به این ترتیب می‌توان امید داشت که این نخستین گام محکم برای تولید واکسن ایدز، درآینده نه چندان دور با افزایش مطالعات در مورد مکانیزم عمل آن، منجر به تولید نهایی واکسن ایدز شود.

به این ترتیب با انجام واکسیناسیون، ضمن رفع خطر ابتلا به اچ‌آی‌وی، برای همیشه کابوس ایدز به پایان رسیده و این ویروس جایی در موزه‌ها در کنار فلج اطفال، آبله و ... پیدا خواهد کرد و برای تیم سوپاچای ررک‌نگارم هم یک نوبل پزشکی به ارمغان خواهد آورد؛ البته نه در دوشنبه آینده که جوایز نوبل ۲۰۰۹ اعلام خواهد شد.

نتایج این آزمایش قرار است ماه آینده در کنفرانس واکسن ایدز در پاریس ارائه شود.

بئاتریس هان، پژوهش‌گر ایدز در دانشگاه آلاباما معتقد است نباید تا قبل از ارائه دقیق نتایج، خیلی هیجان‌زده شد. وی می‌گوید: «ظاهراً تأثیرات مثبتی وجود دارد،؛ اما من نمی‌توانم در مورد اهمیت و معناداری آن، تا قبل از بررسی جزییات، قضاوتی کنم.»

به نظر می‌رسد تا زمان حصول نتیجه نهایی و تولید واکسنی با درصد بالای موفقیت، راه‌های فعلی پیش‌گیری از ابتلا به اچ‌آی‌وی، مهم‌ترین روش مبارزه با ایدز در جهان باشد. این راه‌ها البته متعدد و وابسته به الگوهای گسترش بیماری در نقاط محتلف دنیا هستند.

اچ‌آی‌وی از راه تماس جنسی (بدون استفاده از کاندوم) استفاده از سرنگ‌های مشترک در معتادان تزریقی، تزریق خون یا فاکتورهای خونی آلوده (پلاسما در افراد هموفیلی) پیوند عضو از فرد آلوده، از مادر مبتلا به فرزند (قبل از تولد یا بعد از تولد از راه شیردهی) منتقل می‌شود. اما تماس پوستی، استفاده از سرویس‌های بهداشتی مشترک یا لباس‌های فرد آلوده، باعث سرایت ویروس نمی‌شود.

سه نوع الگو برای گسترش ایدز در نقاط مختلف دنیا وجود دارد. الگوی اول مربوط به آمریکای شمالی، استرالیا، نیوزیلند، کانادا و اروپای غربی است که ویروس بیشتر از طریق آمیزش جنسی با هم‌جنس انتقال پیدا می‌کند. در این مناطق، مردها بیشتر از زن‌ها آلوده هستند و در این کشورها، انتقال ویروس از طریق معتادان تزریقی هم شایع است.

الگوی دوم مربوط به کشورهای آفریقایی است که راه عمده آمیزش با جنس مخالف است و آلودگی زن‌ها بیشتراز همه جای دنیاست و انتقال مادر به فرزند در این کشورها بسیار اهمیت دارد. از طرفی انتقال ویروس از طریق سرنگ‌های مشترک در معتادان تزریقی نیز بسیار شایع است. در این منطقه میزان آلودگی به اچ‌آی‌وی بالا است و تا جایی که ادعا می‌شود که ممکن است که یک سوم بزرگسالان جنوب و مرکز آفریقا آلوده به اچ‌آی‌وی باشند.

الگوی سوم مربوط به کشورهای آسیایی و خاورمیانه است. در این مناطق، میزان ابتلا به ویروس پایین است و راه عمده انتقال در ابتدا تزریق خون و فرآورده‌های خونی آلوده یا افرادی که به مناطق آلوده سفر می‌کردند، بود؛ و انتقال ثانویه از طریق تماس جنسی بوده است.

نوع فرهنگ منطقه، علت شیوع کم عفونت است. البته با تغییر شیوه زندگی در کشورهای هند و تایلند، الگوی اپیدمیولوژی در این کشورها بیشتر به الگوی اول و دوم شباهت پیدا کرده است.