«میراث در خطر» در کشورهای در حال توسعه

بیژن روحانی

کشورهای در حال توسعه در صورت توجه بیشتر به آثار تاریخی قادر خواهند بود به اقتصاد خود تحرک بیشتری ببخشند.

بر پایه‌ی جدیدترین گزارش منتشر شده از سوی گروهی از متخصصان حفاظت از میراث فرهنگی در دنیا، حدود ۵۰۰ محوطه‌ی باستانی در کشورهای در حال توسعه در سراسر جهان این قابلیت را دارند که تا سال ۲۰۲۵ سالانه سرمایه‌ای معادل ۱۰۰ میلیارد دلار برای اقتصاد کشورهای خود تولید کنند، به شرط آن که توجه جامعه‌ی جهانی به این محوطه‌ها جلب شود و تلاش‌های گسترده برای حفاظت و نجات آنها صورت بگیرد.

این گزارش با نام «نجات میراث در حال نابودی ما»، توسط سازمان غیر انتفاعی «صندوق میراث جهانی» که مرکز آن در سان فرانسیسکو قرار دارد تهیه شده است.

گزارش «نجات میراث در حال نابودی ما» توسط صندوق میراث جهانی

گزارش زیر نظر کمیته‌ای مرکب از بیست‌وچهار متخصص حفاظت میراث فرهنگی از نقاط مختلف دنیا نوشته شده و وضعیت پانصد محوطه‌ی مهم تاریخی را در کشورهای درحال توسعه‌ی جهان از ایران و عراق و مصر و اندونزی گرفته تا برزیل و مکزیک مورد بررسی قرار داده است.

همچنین گزارش بر شرایط وخیم دوازده محوطه‌ی باستانی که در آستانه نابودی هستند تمرکز کرده است.

به اعتقاد نویسندگان گزارش، این محوطه‌ها توانسته‌اند در طول سده‌ها و یا هزاره‌ها ارزش‌های خود را حفظ کنند، اما اکنون و در دوران معاصر، ما شاهد نابودی سریع آنها هستیم.

دلایل عمده‌ای که این محوطه‌ها را به خطر انداخته غارت و حفاری قاچاق، جنگ و درگیری مسلحانه، بودجه‌های ناکافی حفاظتی، مدیریت بد و تاثیرات ناشی از طرح‌های توسعه و عمرانی است.

در میان محوطه‌هایی که این گروه بین‌المللی در خصوص نابودی قریب‌الوقوع آنها هشدار داده نام مکان‌هایی چون شهر باستانی نینوا در عراق و بر کرانه‌ی رود دجله، بخش تاریخی شهر دمشق، معابد مالوتی در هند، یک قصر باستانی در قبرس، شهر متروک آنی در ترکیه، محوطه‌ی باستانی تامسیلا در پاکستان، قصر سن سوشی در هاییتی، محوطه‌ی باستانی میرادور در گواتمالا و هم‌چنین محوطه‌هایی در فلسطین، بنگلادش و کنیا به چشم می‌خورد که ازجمله آثار بسیار با ارزشی هستند که با خطرات جدی و فوری تهدید می‌شوند و به زودی از میان خواهند رفت.

شهر نینوا در عراق، پایتخت باستانی امپراتوری آشور بوده است، اما اینک با عواملی همچون غارت و حفاری قاچاق و ضعف مدیریت رو به ویرانی رفته است. هم‌چنین همجواری این محوطه‌ی باستانی با شهر امروزی موصل موجب شده است تا رشد و توسعه‌ی شهر جدید تهدیدی بسیار جدی برای نینوای باستانی باشد.

ویرانه‌های شهر باستانی نینوا در عراق

شهر تاریخی «آنی» در مرز میان ترکیه و ارمنستان قرار دارد. این منطقه از دوران پیش از تاریخ محل سکونت بوده و بعدها در دوهزار و هفتصدسال پیش مورد توجه اورارتوها قرار گرفته است.

در سده‌ی دهم میلادی، آنی پایتخت پادشاهی ارامنه شد و به همین دلیل کلیساهای بسیار زیادی در آن ساخته شدند، اما سالیان درازی است که شهر متروک و ویران است. عوامل تهدیدکننده‌ی آنی بودجه‌ی بسیار اندک حفاظتی، غارت، دزدی و هم‌چنین فراموشی از سوی مقامات محلی است.

قصر هشام که اینک ویرانه‌های آن در شهر اریحا در کرانه‌ی باختری رود اردن و در مناطق خودگردان فلسطین باقی مانده است، یکی از زیباترین آثار معماری دوران بنی‌امیه است. در قصر هشام تاثیر هنر و معماری چند حوزه‌ی فرهنگی از جمله هنر و معماری رومی دیده می‌شود. موزاییک‌های به جای مانده از این قصر بسیار نفیس هستند.

طبق گزارش «صندوق میراث جهانی» این محوطه‌ی تاریخی با عواملی ازجمله رشد شهر اریحا و توسعه‌ی کشاورزی در اطراف آن به شدت تهدید می‌شود. همچنین مدیریت نامطلوب محوطه نیز باعث تشدید روند ویرانی آن شده است.

اما به جز اینها، دویست محوطه‌ی دیگر از میان پانصد محوطه و اثر مطالعه شده در فهرست آثار در معرض خطر قرار گرفته‌اند.

به گفته‌ی جف مورگان، رییس «صندوق میراث جهانی»، در حالی که اکنون در دنیا میلیاردها دلار برای مقابله با تغییرات آب و هوایی و یا نجات گونه‌های مختلف حیات صرف می‌شود، مبلغ بسیار ناچیزی به حفظ و نجات این محوطه‌های ارزشمند تاریخی و فرهنگی اختصاص می‌یابد.

کلیسای جامع در شهر «آنی» در ترکیه

به گفته‌ی او در آمریکا کمتر از دوهزارم درصد از کمک‌های انسان‌دوستانه و خیریه برای حفظ و نجات آثار فرهنگی و تاریخی صرف می‌شود.

این سازمان غیرانتفاعی همچنین ساختار بوروکراتیک نهادهایی مانند سازمان ملل و یونسکو را مورد انتقاد قرار داده است که باعث می‌شود بسیاری از کسانی که مایل به کمک در این زمینه هستند، در عمل منصرف شده و سرمایه‌ی خود را به کار دیگری اندازند.

به اعتقاد جف مورگان به‌عنوان مثال سازمان‌ها یا اشخاصی که می‌خواهند برای نجات محوطه‌ای در گواتمالا پول بپردازند، در عمل حاضر نیستند آن را در اختیار سازمان ملل قرار دهند چون می‌دانند این پول از طریق سازمان ملل در نهایت در اختیار دولت آن کشور قرار می‌گیرد.

به اعتقاد اعضای این سازمان غیر انتفاعی به وجود آوردن یک صندوق کمک چند میلیارد دلاری، مشابه آن اقدامی که برای مبارزه با بیماری ایدز صورت گرفته است، و اداره‌ی آن توسط هیئتی مرکب از بخش دولتی و بخش خصوصی، می‌تواند باعث جلب سرمایه‌ی بیشتر از سوی بخش خصوصی برای نجات آثار تاریخی در کشورهای در حال توسعه شود.

این گزارش تاکید می‌کند که چنین محوطه‌های تاریخی که دارای ارزش جهانی هستند در حقیقت یک سرمایه‌ی انکارناشدنی برای توسعه‌ی پایدار در کشورهای در حال توسعه و فقیر به حساب می‌آیند. درآمد سال ۲۰۰۹ از پانصد محوطه‌ی تاریخی مطالعه شده در این گزارش رقمی بالای ۲۴ میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار بوده است.

قصر هشام در شهر اریحا

محوطه‌هایی شامل دیوار بزرگ و مقبره‌ی امپراتور «چین هی هوان» در چین و محوطه باستانی ممفیس در مصر به همراه گورستانش به ترتیب دو میلیارد و ۷۰۰، یک میلیارد و ۹۰۰ و همچنین ۹۰۰ میلیون دلار درآمدزایی داشته‌اند.

مطابق گزارش منتشر شده توسط صندوق میراث جهانی، با رشد صنعت گردشگری و احتساب این نکته که حداقل یک سوم گردشگران مایل به بازدید از محوطه‌هایی با ارزش بالای تاریخی و فرهنگی هستند، توسعه‌ی برنامه‌های گردشگری پایدار می‌تواند باعث ایجاد مشاغل محلی و درآمدزایی هرچه بیشتر برای کشورهای در حال توسعه و یا فقیر شود.

به اعتقاد مسئولان این سازمان غیرانتفاعی، سرمایه‌گذاری در بخش میراث فرهنگی، برخلاف برخی فعالیت‌ها مانند معدن‌کاوی که به محیط اطراف آسیب می‌زند و روزی نیز به انتها می‌رسد، فعالیتی است که می‌تواند همواره بازده داشته باشد.

گزارش «نجات میراث در حال نابودی ما» هشدار می‌دهد که دنیا با خطر از دست دادن بخش مهمی از پیشینه‌ی تاریخی و فرهنگی خود روبه‌رو است و این مشکل فقط مختص به یک کشور خاص نیست. هشداری که به عقیده‌ی نویسندگان گزارش باید به اندازه‌ی تغییرات آب و هوایی جدی گرفته شود.