یازدهمین دور‌ه‌ی جایزه‌ی معماری آقاخان

بیژن روحانی

«جایزه‌ی معماری آقاخان» در سال ۲۰۱۰ با برگزیدن پنج طرح معماری به کار خود پایان داد. روز چهارشنبه، ۲۴ نوامبر نتایج نهایی یازدهمین دوره‌ی «جایزه‌ی معماری آقاخان» طی مراسمی ویژه در موزه‌ی هنرهای اسلامی در شهر دوحه‌ی قطر اعلام شد و برندگان جوایز خود را دریافت کردند. به این ترتیب جایزه‌ی معماری آقاخان یک بار دیگر توانست بر اهمیت طرح‌هایی انگشت بگذارد که به‌طور محسوسی در ارتقای کیفیت زندگی انسان‌ها در محیط اطراف‌شان تاثیر گذار هستند.

پروژه‌ی وادی حنیفه‌ی عربستان سعودی، پروژه‌ی باز زنده‌سازی میراث معماری جدید در شهر تونس، موزه‌ی مدینه‌ی زهرا در کوردوبای اسپانیا، کارخانه‌ی پارچه‌بافی ایپیک‌یول در شهر ادرین ترکیه و مدرسه‌ی پل در چین پروژه‌هایی بودند که از میان چهارصد و یک اثر معماری توسط هیئت داوران برگزیده شدند. همچنین الگ گرابر (Oleg Grabar) مورخ هنر و معماری اسلامی نیز جایزه‌ی ویژه را به دلیل یک عمر تلاش خود در این زمینه دریافت کرد.

مراسم اهدای جایزه‌ی معماری آقاخان

«جایزه‌ی معماری آقاخان» در سال ۱۹۷۷ میلادی توسط کریم آقاخان چهارم، امام و رهبر معنوی شیعیان اسماعیلی بنیاد نهاده شد و هدف آن شناسایی و ارج نهادن به مفاهیم و طرح‌های معمارانه‌ای است که به نیازهای جوامع اسلامی در کلیه‌ی زمینه‌های معماری پاسخ گوید.

شاخه‌های گوناگونی که جایزه‌ی معماری آقاخان به آن تعلق می‌گیرد عبارتند از: طراحی معماری، حفاظت و مرمت میراث تاریخی و فرهنگی، طرح‌های اسکان و خانه‌سازی، پروژه‌های توسعه و بهبود، حفاظت محیطی، طراحی منظر و محیط و دیگر شاخه‌های وابسته به معماری. این جایزه که هر سه‌سال یک‌بار برگزار می‌شود از معتبرترین جوایز معماری به حساب می‌آید و به برندگان خود در مجموع پانصد هزار دلار جایزه می‌دهد.

پروژه‌ی وادی حنیفه

جایزه‌ی معماری آقاخان توسط یک کمیته‌ی راهبردی هدایت می‌شود که ریاست آن بر عهده‌ی شخص آقاخان است. در میان این کمیته راهبردی نام‌های معتبری همچون نورمن فاستر معمار بریتانیایی، محمدالاسد رئیس مرکز مطالعات محیط ساخته شده از اردن، هومی بهابا رئیس مرکز علوم انسانی در دانشگاه هاروارد آمریکا، گلن لوری مدیر موزه‌ی هنرهای مدرن در نیویورک، محسن مصطفوی معمار ایرانی‌الاصل مقیم آمریکا و رئیس مدرسه طراحی دانشگاه هاروارد، فرشید موسوی معمار ایرانی‌الاصل مقیم بریتانیا و معماران و منتقدان هنری دیگر به چشم می‌خورد.

مدیریت امور این جایزه نیز بر عهده‌ی فرخ درخشانی، معمار ایرانی مقیم سوئیس است. کمیته‌ی راهبردی برای هر دوره از جایزه‌ی معماری آقاخان هیئت داورانی را برمی‌گزیند و قضاوت در خصوص طرح‌ها و پروژه‌ها را بر عهده‌ی این هیئت می‌گذارد.

هیئت داوران یازدهمین دوره‌ی جایزه‌ی معماری آقاخان از نه نفر صاحب‌نظر در زمینه‌ی هنر و معماری از کشورهای مختلف تشکیل شده بود. فریار جواهریان، معمار و طراح ایرانی نیز در بین اعضای هیئت داوران بود. همچنین انیش کاپور، هنرمند سرشناس بریتانیایی نیز یکی دیگر از اعضای هیئت داوران این جایزه بود.

مرمت میراث معماری جدید در شهر تونس

معرفی طرح‌های برگزیده

پروژه‌ی وادی حنیفه در عربستان سعودی به دلیل ایجاد تعادل میان منابع محیطی و زندگی و کار مردمان این منطقه و به دلیل در پیش گرفتن راهکاری برای تحول و توسعه در این بخش از عربستان ضمن توجه به ارزش‌های محیطی و طبیعی و همچنین گردشگری، یکی از برندگان این دوره‌ی جایزه بود.

پروژه شامل طراحی محیطی، حفاظت از زیست بوم، توسعه منابع تجدید شونده برای مردم محلی، ارتقای ساز و کار کشاورزی و به وجود آوردن ساختاری برای استفاده مجدد از پساب است.

پروژه‌ی احیا و باز زنده‌سازی میراث معماری جدید در تونس نیز از جمله پروژه‌های جالب توجه در این دوره بود. میراث معماری سده‌‌ی نوزدهم و ابتدای سده‌ی بیستم در شهرهای شمال آفریقا، نشان‌دهنده‌ی یک تبادل فرهنگی بسیار مهم میان شمال و جنوب حوزه‌ی مدیترانه است. این میراث فرهنگی و معماری معمولاً در کنار شهرهای قدیم شکل گرفته است، اما به‌خصوص در دهه‌های اخیر در سایه‌ی توجه به حفاظت و مرمت مراکز تاریخی شهرها، به فراموشی سپرده شده است.

موزه‌ی باستان‌شناسی در مدینه‌ی زهرا، اسپانیا

شهر جدید تونس زمانی ساخته شد که این کشور تحت قیمومیت فرانسه قرار داشت. ساختار شهر نشان‌دهنده‌ی حرکت از سوی الگوهای کهن در شهر قدیم به سمت الگوهای طراحی شبکه‌ای در شهرسازی جدید است که منجر به عوض شدن خصوصیات شهر شد.

در این پروژه، ضمن مرمت فضاهای عمومی و شهری، بعضی از خیابان‌های این منطقه به محور پیاده تبدیل شده‌اند. همچنین بناهای حائز اهمیت مانند تئاتر شهر، مرکز خرید، سینمای قدیمی و محل سابق کاخ دادگستری و دیگر بناهای کلیدی شناسایی و مرمت شده‌اند و اکنون دوباره مورد استفاده قرار می‌گیرند.

طرح موزه‌ی «مدینه‌ی زهرا» در شهر کوردبای اسپانیا نیز توانست یکی دیگر از برندگان این دوره از جایزه باشد. شهر سده‌ی دهمی زهرا یا «مدینه‌ی زهرا» یکی از محوطه‌های مهم باستان‌شناسی دوران اسلامی و به‌خصوص یکی از بزرگ‌ترین‌ها در اروپای غربی است.

کاوش‌های باستان‌شناسی در این محوطه هنوز در جریان است. موزه‌ی باستان‌شناسی که اخیراً در این محوطه طراحی و ساخته شده، تفسیر و خوانش قابل درکی از این محوطه به بازدیدکنندگان ارائه می‌دهد و محلی برای نمایش اشیای پیدا شده و همچنین فضایی برای انجام فعالیت‌های آموزشی و هدایت عملیات کاوش در این محوطه‌ی تاریخی است.

ویرانه‌های شهر اسلامی مدینه‌ی زهرا در اسپانیا

یکی از طرح‌های بسیار خلاقانه در این دوره از جایزه، طرحی است به نام «مدرسه‌ی پل». این ساختار در حقیقت دو سوی یک دهکده را که نهری از میان آن گذشته همانند یک پل به یکدیگر وصل می‌کند، اما در عین حال درون آن نیز یک مدرسه طراحی شده است.

این ساختمان ترکیبی است از دو خرپای بزرگ که در فضای میانی آنها مدرسه‌ای ابتدایی برای کودکان روستا طراحی شده است. در سطحی پایین‌تر از آن نیز محل عبور مردم از روی پل قرار دارد که به صورت معلق به ساختار بالایی متصل است. این طراحی بسیار ساده اما در عین حال مدرن و خلاقانه توانسته است ضمن پاسخگویی به نیازهای روستا به زنده شدن دوباره‌ی آن نیز کمک کند. این محل اکنون به یک مرکز مهم اجتماعی و آموزشی در این روستا تبدیل شده است.

مدرسه‌ی پل در روستای کوچکی در چین

در پایان «جایزه‌ی ویژه ریاست» در این دوره به الگ گرابر مورخ هنر، معماری و باستان‌شناسی به پاس خدمات طولانی‌اش به شناخت و مطالعه‌ی هنر و معماری اسلامی اهدا شد. آقای گرابر متولد سال ۱۹۲۹ در استراسبورگ فرانسه است و اکنون در دانشگاه پرینستون آمریکا به کار و تحقیق مشغول است. او نویسنده‌ی چندین اثر مهم در خصوص تاریخ معماری در سرزمین‌های اسلامی است.