اوجنیو گالدیری و حرکت به زیر پوست اثر

بیژن روحانی

با درگذشت اوجنیو گالدیری (Eugenio Galdieri) معمار و مرمت‌گر ایتالیایی، معماری ایرانی یکی از بهترین دوستان خود را از دست داد.

اغراق نیست اگر بگوییم بخش مهمی از آثاری که امروز در اصفهان باقی مانده، حاصل عملکرد گالدیری در دهه‌ی شصت و هفتاد میلادی است. کاخ عالی‌قاپو، مسجد جامع، چهل‌ستون و هشت بهشت از جمله مهم‌ترین ساختمان‌هایی هستند که هیئت ایتالیایی به سرپرستی او در اصفهان مرمت کرده است.

گالدیری که به سال ۱۹۲۵ در شهر ناپل به دنیا آمده بود تحصیلات معماری خود را در دانشگاه رم به پایان رساند. او در میانه‌ی دهه شصت میلادی به پیشنهاد گولیلمو د آنجلیس دوسات (Guglielmo De Angelis d'Ossat)، معمار و مرمت‌گر نامدار ایتالیایی، به ایران رفت تا سرپرستی کارهای مرمتی در کاخ عالی‌قاپوی اصفهان را برعهده بگیرد.

اوجنیو گالدیری در دفتر کار خود، سپتامبر ۲۰۱۰، عکس: بیژن روحانی

در آن زمان کار در کاخ عالی‌قاپو توسط موسسه‌ی ایزمئو، موسسه‌ی ایتالیایی مطالعات خاورمیانه و خاور دور، آغاز شده بود. در سال ۱۹۶۴ متخصصان ایتالیایی که به ایران فرستاده شده بودند برنامه‌ای تعمیراتی را تدوین کرده بودند که به تایید یک شورای عالی فنی ایرانی به ریاست هوشنگ سیحون، رئیس وقت دانشگاه تهران نیز رسیده بود.

در آن هنگام اما کار در عالی‌قاپو به دلیل برخی مشکلات فنی به خوبی پیش نمی‌رفت. به همین دلیل گالدیری برای بررسی مشکلات به ایران اعزام شد. ماموریتی که به گفته‌ی خودش قرار بود تنها چندماه به طول بیانجامد اما در نهایت باعث شد تا او بیش از سیزده سال در ایران به کار و فعالیت در حوزه‌ی مرمت و تحقیق در خصوص معماری بپردازد.

هنگام ورود او به پروژه‌ی عالی‌قاپو، ساختمان به طور جدی در تمام قسمت‌های خود آسیب دیده بود و ترک‌ها و شکاف‌هایی آشکار در نماهای شمالی و جنوبی آن دیده می‌شد. گرچه برای برطرف کردن این آسیب‌ها از قبل اقداماتی انجام شده بود، اما تعمیرات پیشین نتوانسته بود مشکلات ساختاری کاخ را برطرف کند.

کاخ عالی‌قاپو، میدان نقش جهان اصفهان

آن‌چه گالدیری در اصفهان انجام داد، در حقیقت «حرکت به زیر پوست اثر» بود. در آخرین گفت‌وگوهایی که به همراه دکتر مهرآذر سهیل با گالدیری اندکی پیش از درگذشتش در دفتر کار او داشتیم، در این خصوص به ما ‌گفت: «من به جای آنکه خود را به جای کسی بگذارم که عالی‌قاپو را می‌نگرد، خود را به زیر پوست یا در حقیقت به جای سازندگان عالی‌قاپو گذاشتم تا بتوانم چگونگی کار آنان را به درستی درک کنم.»

کارهای مرمتی و تعمیراتی گالدیری علاوه بر رفع مشکلات ساختاری و معماری کاخ عالی‌قاپو باعث شد تا نقاط ابهام فراوانی نیز در خصوص تاریخ آن برطرف شود. به عنوان مثال تا قبل از تحقیقات گالدیری فرضیه‌ای وجود داشت که مطابق آن احتمال داده می‌شد کاخ عالی‌قاپو پیش از دوران صفوی یک ساختمان کوچک بوده و بعد در دوره صفوی گسترش یافته است؛ اما گالدیری توانست نشان دهد که عالی‌قاپو از اساس به عنوان بخش مهمی از طرح شهری شاه‌عباس برای میدان نقش جهان ساخته شده است. او هم‌چنین موفق شد به دقت چندین مرحله‌ی ساختمانی و گسترش این کاخ را در عهد صفوی مشخص سازد. از جمله اینکه نشان داد کاخ در ابتدا یک ساختمان ورودی برای مجموعه‌ی کاخ‌ها و عمارت‌های سلطنتی بوده و بعد تبدیل به یک کاخ تشریفاتی شده و هم‌زمان با دو طبقه شدن میدان نقش جهان، به حجم و ارتفاع عالی‌قاپو نیز افزوده شده است.

مرمت نمای شرقی هشت بهشت، عکاس: کامران عدل، منبع: بنیاد فرهنگی آقاخان

در سال ۱۹۷۲ و چند سال پس از آغاز کار در عالی‌قاپو، تحقیقات و مرمت در مسجد جامع اصفهان نیز آغاز و کارهای مربوط به شرایط ایستایی ساختمان، آسیب‌شناسی و استحکام‌بخشی ساختار و اسکلت بنا انجام شد، اما هم‌زمان کاوش‌های بسیار ارزشمندی برای یافتن دوره‌های مختلف معماری در مسجد جامع نیز شروع شد. در این‌جا نیز تحقیقات گروه ایزمئو توانست پرسش‌های بسیار مهمی را در خصوص یکی از ارزشمندترین آثار معماری ایرانی توضیح دهد.

گالدیری مشخص کرد که برخلاف تصورات پیشین کار ساخت مسجد در دوران سلجوقی آغاز نشده بلکه مسجد پیش از آن نیز دارای چند دوره‌ی معماری، از جمله در دوره‌ی آل بویه، بوده است.

در کاخ چهلستون نیز علاوه بر برطرف کردن مشکلات ساختاری بنا به ویژه در ایوان‌ها، نقاشی‌های دیواری در تالار اصلی و تالارها و اتاق‌های جانبی مرمت شد.

از آن‌جا که موسسه‌ی ایتالیایی ایزمئو در افغانستان نیز به خصوص در حیطه‌ی باستان‌شناسی حضور پررنگی داشت، مطالعه و مرمت در خصوص تعدادی از بناهای دوران اسلامی نیز به ماموریت گالدیری اضافه شد و او سرپرستی این عملیات در ولایت غزنی را برعهده گرفت. او هم‌چنین یک موزه‌ی باستان‌شناسی در غزنی طراحی کرد.

با اوج گرفتن حرکت‌های انقلابی در ایران، ادامه‌ی کارها در دسامبر سال ۱۹۷۸ و اندکی پیش از وقوع انقلاب ناتمام ماند، اما گالدیری بعد از انقلاب و در زمان جنگ نیز چند بار به ایران بازگشت و هربار تمایل و آمادگی خود را برای تداوم کارهای ناتمام به خصوص در مسجد جامع اصفهان نشان داد، امکانی که هرگز برای او فراهم نشد.

مسجد جامع اصفهان، عکس: خسرو بزرگی

در سال ۱۹۸۰ «جایزه‌ی معماری آقاخان» به پروژه‌ی مرمت عالی‌قاپو، چهل ستون و هشت بهشت تعلق گرفت. پروژه‌ای که موسسه‌ی ایزمئو به سرپرستی گالدیری مسئول اجرای آن و دفتر فنی حفاظت آثار باستانی اصفهان به ریاست مهندس باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی کارفرمای آن بود. از دیگر معماران و مرمت‌گران ایرانی که با گالدیری همکاری داشته‌اند باید از عبدالله جبل عاملی نیز نام برد که بعدها تعدادی از آثار و گزارش‌های او را نیز به فارسی ترجمه کرد.

به جز ایران و افغانستان، او در عمان و یمن نیز تجارب ارزنده‌ای در خصوص حفاظت از میراث معماری و بافت‌های تاریخی از خود برجای گذاشته است. او در فاصله‌ی سال‌های ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۳ از سوی وزارت امور خارجه ایتالیا مسئول مرمت در شهر صنعا در یمن بود.

از علاقه‌ی او به ایران همین بس که نام دختر خود را «دریا» گذاشته بود و همواره این خاطره را تعریف می‌کرد: هنگام جنگ ایران و عراق، زمانی که مسجد جامع مورد اصابت راکت‌های عراقی قرار گرفت و بخشی از آن آسیب دید، از اصفهان به او زنگ زدند و گفتند: «فرزندت کشته شد.» او هربار با گفتن این خاطره چشمان روشنش پر از اشک می‌شد.

اوجنیو گالدیری روز سوم نوامبر در دفتر کار خود در حوالی منطقه‌ی ائور (EUR) در رم درگذشت.