آرامگاه سلطان سنجر

بیژن روحانی

سلجوقیان که در سده‌های پنجم و ششم هجری بر بخش‌های وسیعی از آسیای میانه، ایران و آسیای غربی حکومت کردند یادگارهای معماری و هنری چشمگیری از خود برجای گذاشتند. آرامگاه سلطان سنجر در مرو، پایتخت مهم سلجوقیان، یکی از برجسته‌ترین آثار این دوره تاریخی است.

سلجوقیان که نو مسلمانانی ترک تبار بودند به زودی به قدرتی بسیار بزرگ در سرزمین‌های اسلامی تبدیل شدند و توانستند سرزمین‌های تحت تسلط خود را به گرجستان، ارمنستان، میانرودان و آناتولی گسترش دهند، رقیبی جدی برابر فاطمیون مصر شدند و رومانوس چهارم، امپراتور بیزانس، را در نبرد ملازگرد شکست دادند. پیروزی که نتیجه آن تسلط ترکان آسیای میانه بر فلات آناتولی، رو به ضعف رفتن امپراتوری بیزانس و فراهم شدن یکی از زمینه‌های جنگ‌های صلیبی بود.

آرامگاه سلطان سنجر در شهر مرو

سلجوقیان در دستگاه دیوانی خود از مشورت وزیران کاردان همچون خواجه نظام الملک استفاده می‌کردند. اما هنر و معماری عصر سلجوقی نیز پیشرفت‌های مهمی داشت و در ایران، آسیای صغیر و سرزمین‌های میان آناتولی و سوریه آثار فراوانی برجای گذاشتند. آثار سلجوقیان در این سرزمین‌های متفاوت از مواد و مصالح و همچنین فنون معماری و تزیینی متفاوتی بهره می‌گرفت به طوری که در یک جمع بندی کلی می‌توان گفت بیشتر آثاری که در فلات ایران ساخته شدند آجری و آثاری که در آناتولی ساخته شدند بیشتر سنگی بودند.

به طور عمده در این دوران کارونسراها و مدرسه‌ها رونق فراوانی یافتند. توسعه کاروانسرا سازی نشان‌دهنده توسعه بازرگانی و گسترش مدرسه‌ها علامتی از توجه به گسترش دانش بود. به ابتکار خواجه نظام الملک، وزیر سلجوقی، مدرسه‎‌هایی به نام نظامیه در نقاط مختلف ایجاد شد که مشهورترین آنها نظامیه بغداد بود. از دیگر نظامیه‌های معروف باید به مدرسه خرگرد در خراسان اشاره کرد که امروز ویرانه‌های آن در این روستا در نزدیکی شهر خواف قابل مشاهده است.

تزیینات آجری در مدرسه نظامیه خرگرد، خراسان

همچنین یکی از مشهورترین کاروانسراهای این دوره نیز «رباط شرف» در شمال خراسان است که تزیینات آجری کم نظیری دارد. در دوران سلجوقی، ایوان نیز به عنوان یک عنصر معماری تحول مهمی یافت و بسیاری از مسجد‌ها و بناهای دیگر به شیوه چهار ایوانی ساخته شدند.

اما به جز مدرسه‌ها و کاروانسراها و مسجدها، گونه‌ای دیگر از معماری نیز در این دوران به شکوفایی رسید. آرامگاه‌های دوران سلجوقی را باید بی‌تردید از نمونه‌های مهم معماری در سده‌های میانی دانست. در میان بناهای آرامگاهی سلجوقی دو گونه برجسته و متمایز وجود دارد: برج آرامگاه‌ها و آرامگاه‌های گنبد‌خانه‌ای.

برج‌های خرقان

برج آرامگاه‌ها که بر زمینه دایره‌ای شکل یا چند ضعلی و با گنبد مخروطی ساخته می‌شدند، یادآور چادرهای اقوام ترک آسیای میانه بودند. به نظر می‌رسد این گونه آرامگاه‌ها از برج مشهور گنبد کاووس در گرگان الهام گرفته باشند که برجسته ترین مثال برج‌های آرامگاهی است. از سوی دیگر گنبد‌خانه‌ها در امتداد تحول معماری پیش از اسلام قرار داشتند. در این زمان آرامگاه امیر اسماعیل سامانی در بخارا نیز ساخته شده بود و سرمشق بسیاری دیگر از بناهای آرامگاهی قرار می‌گرفت.

طغرل نخستین پادشاه سلجوقی که در نیشابور به تخت نشسته بود در شهرری از دنیا رفت. اکنون در شهر ری برجی وجود دارد که به نام برج طغرل شناخته شده و گفته می‌شود آرامگاه اوست. گرچه برخی مورخان متاخر در انتساب این برج به آرامگاه طغرل تردید کرده‌اند. در برج طغرل مشابهت‌هایی با گنبد کاووس دیده می‌شود. اما به جز برج طغرل، آرامگاه‌های دیگری نیز در این دوران در ایران ساخته شده‌اند که گنبد سرخ مراغه و برج‌های خرقان در نزدیکی قزوین از دیگر مثال های برجسته آن است.

گنبد سلطانیه در زنجان

آرامگاه سلطان سنجر در قلب محوطه «سلطان قلعه» در شهر مرو قرار دارد و یادگاری از اوج معماری سلجوقی در یکی از مهمترین شهرها و پایتخت‌های آنان است. معمار آرامگاه، محمد ابن عزیز از اهالی سرخس در خراسان بوده و آن را اندکی پس از آنکه خوارزمشاهیان بر جای سلجوقیان نشستند، ساخته است.

برخلاف بسیاری دیگر از بناهای آرامگاهی در سلطان قلعه‌ی مرو که بناهایی منفرد هستند، آرامگاه سلطان سنجر در اصل بخشی از یک مجموعه بزرگ مذهبی، مسجد و کاخ بوده که امروز به جز آرامگاه نشانی از بقیه باقی نمانده است. معماری آرامگاه نشان دهنده یک تغییر جهت در روحیه معماری و رفتن از سوی برج آرامگاه‌ها به سمت ساختن آرامگاه‌هایی با گنبد خانه است. نقشه آرامگاه مربع است و حجم آن یک مکعب بزرگ آجری است که با گنبدی به قطر هجده متر پوشانده شده است.

نمایی دیگر از آرامگاه سلطان سنجر

در طبقات فوقانی یک رواق تاق دار دور تا دور بنا می‌گردد و ضمن انتقال نیروهای عمودی گنبد، گوشوارها و سکنج‌هایی را که در محل تبدیل مکعب به گنبد هستند در بر می‌گیرد. رواق‌های روی نمای ساختمان تضادی با حجم تو پر پایین به وجود می‌آورند. در چهار گوشه بنا منارهای کوچکی وجود داشته که اکنون از بین رفته‌اند. در بعضی قسمت‌ها تزیینات گچ‌کاری و سفالین وجود دارد. گنبد آرامگاه نیز زمانی با کاشی‌های فیروزه‌ای پوشیده بوده است که اکنون نشانی از آنها وجود ندارد.

آرامگاه سلطان سنجر بیننده را به یاد گنبد سلطانیه یا مقبره اولجایتو در زنجان می‌اندازد که حدود صد و پنجاه سال پس از آن ساخته شده، با این تفاوت که گنبد سلطانیه بر یک زمینه هشت ضلعی شکل گرفته است.

آرامگاه تا زمان حمله مغولان برجای بود، اما زمانی که لشکر تولی خان، پسر چنگیز، به مرو رسید شهر و بناهای آن را سوزاندند و ویران کردند و تمام اهالی شهر را از دم تیغ گذراندند. در تاریخ جهانگشای جوینی در خصوص فتح مرو به دست مغولان آمده است که به جز چهارصد نفر مغولان همه را کشتند به طوری که به هر یک از سربازان مغول، سیصد الی چهارصد «مروی» برای کشتن رسید و چنان کشتار کردند که گودال‌ها از کشتگان انباشته شد .برخی با توجه به تخمینی که از میزان جمعیت مرو در آن روزگار وجود دارد میزان کشته شدگان را چند صد هزار نفر تا یک میلیون برآورد می‌کنند.

گنبد آرامگاه

آرامگاه سلطان سنجر در سده‌های بعدی به خصوص در سده بیستم چندین مرمت و برخی قسمت‌های آن بازسازی شد اما بسیاری از بخش‌های اصلی و تزیینات آن از بین رفته است.

منابع:

Ettinghausen, Richard and Oleg Grabar. 1987. The Eleventh to Thirteenth-Centuries. In The Art and Architecture of Islam, 650-1250. Harmondsworth & NY: Pelican.

Hillenbrand, Robert. 1999. Islamic Architecture. Edinburgh: Edinburgh University Press.

Knobloch, Edgar. 2001. Monuments of Central Asia. New York: I.B. Tauris.

مطالب مرتبط دیگر:

مربع و دایره، ترفند قدیمی معماران

خورشید بخارا