تپه‌ی مادها غرق می‌شود

بیژن روحانی

مطالعات دوره‌ی هخامنشی در چند سال اخیر دوباره با رونقی نسبی رو به رو شده و بعد از یک وقفه کوتاه مدت، تحقیقات جدیدی در این زمینه انجام و نتیجه آنها منتشر شده است.

کتاب «جهان ایران هخامنشی: تاریخ، هنر و جامعه در ایران و خاورمیانه‌ی باستان» کتابی است که به تازگی در این زمینه به چاپ رسیده است. سر ویراستاران کتاب، جان کورتیس و سنت جان سیمپسون از موزه‌داران به نام موزه بریتانیا هستند و کتاب با مشارکت «بنیاد میراث ایران» و انتشارات «تائوریس» منتشر شده است.

جهان ایران هخامنشی: تاریخ، هنر و جامعه در ایران و خاورمیانه‌ی باستان

کتاب تلاش دارد با استفاده از نظر پژوهشگران برجسته در این زمینه، نگاه جامعی بر مطالعات هخامنشی بیفکند. این اثر در برگیرنده مقالات ارائه شده در یک کنفرانس مطالعات هخامنشی با شرکت بیش از پنجاه سخنران و پژوهشگر است که چندی پیش و به مناسبت برپایی نمایشگاه «امپراتوری فراموش شده: جهان ایران باستان» در موزه بریتانیا در لندن برگزار شده بود.

نمایشگاه که در سال‌های ۲۰۰۵/ ۲۰۰۶توانست نگاهی جهانی را دوباره به سوی ناشناخته‌های هنر هخامنشی جلب کند، و از این نظر موفقیتی بزرگ به حساب آمد، انگیزه‌ای برای انتشار چنین مطالعات دقیق‌تری در مورد جامعه، اوضاع سیاسی و هنر هخامنشیان شد.

نمایشگاه با ارائه اشیاء هخامنشی موزه بریتانیا و همچنین امانت گرفتن اشیایی از موزه ملی ایران و موزه لوور پاریس، قدرت و گستردگی قلمرو امپراتوری پارسیان را از شمال آفریقا تا دره رود سند و از آسیای میانه تا دریای عربی و اقیانوس هند به تصویر کشید.

از دیگر نکات برجسته آن نمایشگاه، که اینک در کتاب نیز بر آن تاکید می‌شود، به چالش کشیدن اعتقاد رایج در بسیاری از متون کلاسیک است که هخامنشیان را گاه مردمانی بی رحم و مستبد معرفی کرده‌اند. اکنون مباحث ارائه شده در کتاب کامل کننده نمایشگاه هستند و به طرح دیدگاه‌های مختلف در مورد مذهب هخامنشیان، امور دیوانی، فرهنگ، زندگی اقوام مختلف و جنسیت در دوران هخامنشی می‌پردازد.

تپه گونسپان اکنون در آب فرورفته است. منبع: مهر

جان کورتیس، یکی از برگزار کنندگان اصلی نمایشگاه و یکی از دو ویراستار کتاب، مسئول مجموعه خاورمیانه در موزه بریتانیاست و تخصص او بیشتر در مورد ایران باستان و عراق است. جان سیمپسون نیز از موزه‌داران ارشد بخش ایران و عرب موزه بریتانیاست.

«بنیاد میراث ایران» که در بریتانیا فعالیت می‌کند، انجمنی است غیر سیاسی که هدف آن ترویج و معرفی تاریخ، زبان‌ها و فرهنگ‌ ایران است.

THE WORLD OF ACHAEMENID PERSIA: History, Art and Society in Iran and the Ancient Near East, Edited by: Dr John Curtis OBE and Dr St. John Simpson, Published by: I.B. Tauris in partnership with Iran Heritage Foundation. 2010

تاریخ مادها، نقش بر آب شد

سد سازی در ایران چندی است که موضوع بحث‌های موافق و مخالف فراوانی قرار گرفته است. در حالی که موافقان برای این پروژه‌ها منافعی مانند رشد صنعت و کشاورزی را بر می‌شمارند، مخالفان معتقدند طرح‌های مطالعه نشده نه تنها سودی ندارد بلکه می‌تواند زیان‌های جبران ناپذیری نیز در بر داشته باشد. به جز خسارت به محیط زیست، از بین رفتن محوطه‌ها و آثار تاریخی و باستانی نیز می‌تواند بخشی از زیان‌ طرح‌ها مطالعه نشده‌ی سد سازی باشد.

به تازگی یک محوطه باستانی دیگر نیز در معرض خطر غرق شدن و نابودی کامل قرار گرفته است. تپه باستانی «پاتپه» یا «گونسپان» با آثاری از دوره مادها اکنون در حال فرورفتن در آب‌های دریاچه سد خاکی کلان در نزدیکی شهرستان ملایر در استان همدان است.

تپه گونسپان پیش از غرق شدن در آب. منبع: مهر

در سال هشتاد و هفت و در سومین فصل کاوش باستان‌شناسی در این محوطه، باستان‌شناسان موفق شده بودند ردیفی از خشت‌های دوران مادها را بیابند. «گونسپان» تپه‌ای بزرگ با ارتفاع حدودا سی متر است که در آن لایه‌های تاریخی مختلفی دیده می‌شود. فوقانی‌ترین لایه مربوط به معماری روستایی از دوران صفوی است. اما به تدریج که باستان‌شناسان به کاوش‌های خود ادامه دادند به آثاری از دوران سلجوقی و سپس دوران اشکانی برخوردند. در زیر لایه اشکانی، باستان‌شناسان بقایای یک معماری خشتی را یافتند که در سراسر تپه گسترده است و قدمت آن به «عصر آهن سه» و احتمالا دوره مادها می‌رسد.

از دوران مادها چند محوطه ارزشمند تاکنون شناسایی شده است که از جمله مهمترین آنها می‌توان به نوشی‌جان در ملایر، گودین تپه در کنگاور، باباجان در نورآباد و زیویه اشاره کرد، اما با این‌حال از آنجا که تعداد محوطه‌های مادی کاوش شده در ایران چندان زیاد نیست، شناخت این دوره تاریخی همچنان نیازمند به دست آوردن آثار و اطلاعات بیشتر است.

سد کلان که در سی کیلومتری شهرستان ملایر ساخته‌شده است می‌تواند هجده میلیون مترمکعب آب مورد نیاز ملایر را تامین کند. ظرفیت دریاچه این سد در حدود ۴۵ میلیون مترمکعب است و اکنون آبگیری آزمایشی آن آغاز شده است. با شروع این مرحله، تپه «گونسپان» تا نیمه در آب فرو رفته است.

به گزارش خبرگزاری مهر، بابک مغازه‌ای، دبیر انجمن ایران‌شناسی کهن دژ در همدان اعلام کرده‌است با آغاز آبگیری سد، اکنون این تپه باستانی به صورت جزیره ای در آمده که تنها حدود ۶ تا ۸ متر ازآن بیرون از سطح آب باقی مانده است.

عملیات کاوش و نجات بخشی تپه «گونسپان» در پنج فصل و توسط باستان‌شناسان مختلفی انجام شده، اما هنوز این محوطه باستانی نیازمند کاوش‌های بیشتری است که شروع عملیات آبگیری این اجازه را به باستان شناسان نداد.به گفته این فعال حوزه میراث فرهنگی، به جز تپه گونسپان، حدود بیست محوطه و تپه دیگر نیز در دریاچه سد کلان غرق خواهند شد.

اکنون چنان‌چه روند آبگیری این سد برای مدتی متوقف شود، باستان‌شناسان خواهند توانست عملیات کاوش و نجات بخشی آثار مهم این محوطه را به انتها برسانند.