«نسا»، شهری اشکانی در ترکمنستان

بیژن روحانی

اشکانیان که زمانی یکی از قدرت‌های بزرگ سیاسی و اقتصادی زمان خود بودند و رقیبی جدی برابر امپراتوری رم به حساب می‌آمدند، از میانرودان تا مناطق شرقی ایران را در اختیار داشتند و بین دو قدرت بزرگ، سلسله «هان» در چین و امپراتوری رم، قرار گرفته بودند.

اما بسیاری از مراکز اصلی قدرت و پایتخت‌های اشکانی امروز در خارج از مرزهای کنونی ایران واقع شده است. نسا و تیسفون از مهمترین مراکز اشکانی بوده‌اند که اینک یکی در ترکمنستان و دیگری در عراق قرار دارد.

محوطه باستانی نسا در جمهوری ترکمنستان امروزی، یکی از مهمترین شهرهای اشکانی است و بسیاری بر این عقیده هستند که این شهر در حقیقت یکی از نخستین پایتخت‌های آنها پیش از انتقال به تیسفون بوده است.

محوطه باستانی نسا از سال ۲۰۰۷ میلادی به عنوان یکی از آثار مهم تمدن بشری در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو ثبت شده است.

تصویر هوایی نسا

موقعیت جغرافیایی شهر نسا آن را بر سر چهار راه مهم بازرگانی قرار داده بود. امپراتوری اشکانی از این شهر به عنوان مانعی در برابر پیشروی رمی‌ها استفاده

می‌کرد اما در همان حال شهر نقطه تبادل و ارتباط بسیار مهمی بین شرق و غرب و شمال و جنوب بوده است.

نسا یکی از مکان‌هایی است که تلاقی و در هم‌آمیختگی هنر و فرهنگ سنتی منطقه با هنر و فرهنگی یونانی و رمی در آن به خوبی دیده می‌شود.

بخشی از یک پیکره که احتمالا مهرداد یکم بوده است

امپراتوری اشکانی در فاصله سده سوم پیش از میلاد تا سده سوم میلادی از قدرتمند‌ترین امپراتوری‌های زمان خود و رقیبی مهم برابر امپراتوری رم بوده است.

یافته‌های باستان‌شناسی در نسا به خوبی قدرت سیاسی و اقتصادی این شهر را به عنوان یکی از مهمترین آثار به جای مانده از اشکانیان نشان می‌دهد.

محوطه باستانی نسا هم اکنون شامل دو بخش جدا از یکدیگر است: شهر نسای جدید و قدیم. تحقیقات نشان داده است که شهر جدید نسا، یکی از مهمترین شهرهای منطقه در زمان خویش بوده که شکوفایی آن حداقل به دوران اشکانی رسیده و تا سده‌های میانی نیز حیات آن ادامه داشته است.

نقشه توپوگرافی شهر قدیم نسا

اما شهرقدیم نسا در داخل حصارها و برج و بارویش مجموعه‌ای از ساختمان‌هایی با کاربری عمومی و تشریفاتی را داشته و یک مرکز مهم آیینی و حکومتی برای پادشاهان اشکانی بوده است. در حقیقت شهر جدید محل زندگی اکثر مردم نسا و شهر قدیم محل ارگ سلطنتی و ساختمان‌های دیوانی و آیینی بوده است.

شهر قدیم یا ارگ پادشاهی با چهارده هکتار وسعت روی تپه‌ای طبیعی قرار دارد و با چهل برج احاطه شده است. ساختمان‌های متعدد با کاربری‌های متفاوتی در این قسمت از شهر باستانی وجود دارد.

یکی از این ساختمان‌ها که دارای حیاط بزرگی است، اتاق‌های متعددی دارد که هرکدام از آنها کاربرد ویژه خود را داشته است: خزانه سلطنتی، سردابه شراب و ساختمانی جانبی.

بازسازی فرضی شهر قدیم نسا

در این بخش آثار هنری بسیار ارزشمندی به دست آمدند که اکنون از شهرت جهانی برخوردارند. مجسمه مرمری رودوگون (Rodogoune ) شاهزاده اشکانی، مجسمه مرمری الهه شهر نسا، ریتون‌هایی از عاج فیل با کنده‌کاری‌های هنری، بخش‌هایی از یک تخت پادشاهی و تکه سفال‌های فراوانی همراه با نوشته.

این سفال‌های نوشته دار که به عنوان سند و مدرک به کار می‌رفته‌، اطلاعات مهمی را در مورد امور اقتصادی و مالی این شهر در اختیار باستان شناسان قرار داده است. همچنین نام باستانی و اصلی این شهر از طریق همین نوشته‌ها مشخص شده است.

نام شهری که امروزه نسا خوانده می‌شود در حقیقت «میتراداد کرت» یا «مهرداد کرد» بوده که اشاره‌ای است به بنیان گذاری این شهر توسط مهرداد یکم اشکانی.

ریتونی از جنس عاج، به دست آمده از نسا

ریتون‌ها یا ظروف ویژه انتقال شراب که از نسا به دست آمده‌اند در نوع خود بسیار کمیاب و استثنایی هستند. این مجموعه از ریتون‌ها از داخل یکی از اتاق‌های این ساختمان و در حالی که در کنار هم قرار گرفته بودند پیدا شدند.

استفاده از عاج، نوع ساخت و حکاکی های فوق‌العاده ظریف روی آن‌ها، ریتون های شهر نسا را به یکی از مهمترین نمونه‌های این نوع ظروف آیینی از دوران اشکانی تبدیل کرده است. روی این ریتون‌ها دو گونه نقش برجسته و حکاکی وجود دارد. بخشی از آنها با اشکال گیاهی تزیین شده‌اند.

اما در بخش انتهایی آنها اغلب یک جاندار افسانه‌ای قرار دارد که ترکیبی است از عناصر هنری ایرانی و یونانی. در حاشیه برخی از این ریتون‌ها نیز تصاویر دوازده ایزد المپ، از اساطیر یونانی وجود دارد و روی یکی دیگر از آنها نام الهه «هستیا»، ایزبانوی یونانی اجاق خانه و کانون خانواده به چشم می‌خورد.

ترکیب این عناصر آیینی یونانی با عناصر هنری و آیینی ایرانی و آسیای میانه بسیار جالب توجه و قابل مطالعه است.

مجسمه مرمری آفرودیت، به دست آمده از نسا، موزه ملی ترکمنستان

ساختمان دیگری در بخش قدیم یا ارگ پادشاهی شهر نسا هست که احتمال داده می‌شود کاخ سلطنتی پادشاهان اشکانی بوده باشد. ساختمان دارای دو حیاط تزیین شده و تعداد زادی اتاق و تالار است.

از ساختمان‌های قابل توجه دیگر در شهر قدیم، ساختمانی است با حیاط دایره‌ای شکل به قطر ۱۷ متر که دور تا دور آن رواقی ستون‌دار قرار دارد و اطراف آن با تندیس‌های سفالی تزیین شده بوده است. ساختمان مشخصا کاربرد آیینی داشته است اما هنوز مشخص نیست که معبد یا آرامگاه سلطنتی بوده باشد.

در اندرونی ترین بخش این مجموعه، تالار بزرگ ستون داری قرار دارد که هنوز کاربرد دقیق آن مشخص نشده اما حدس زده می‌شود کاربردی تشریفاتی داشته است.

شهر جدید نسا که با شهر قدیم حدود یک و نیم کیلومتر فاصله دارد و با دیوارهای بلندی احاطه شده است که ارتفاع بعضی بخش‌های به جای مانده از آن به حدود 9 متر می‌رسد. در این قسمت آثار سکونت انسان از دوره‌های مختلف به دست آمده که کهن‌ترین آنها به دوره میانه سنگی می‌رسد.

اما در حقیقت در دوره اشکانی شهر به دو قسمت مجزای ارگ و شهرستان تقسیم شده است. زندگی در این بخش از شهر تا مدت‌ها پس از افول سلسله اشکانی نیز ادامه داشته است. نسا در سده هفتم میلادی تحت سیطره خلافت اسلامی درآمد و تا زمان حمله مغول نیز همچنان شهری پر رونق و شکوفا بود.

حفاری‌های باستان‌شناسی در شهر نسا از دهه سی میلادی آغاز شد. از سال‌های ۱۹۹۰ میلادی تاکنون دانشگاه تورین ایتالیا عهده دار کاوش‌ها و مطالعات باستان شناسی و مرمت اشیاء به دست آمده از این محوطه است.

منابع:

ICOMOS, Nisa: Advisory Body Evaluation, Paris: UNESCO World Heritage Centre, 2007.

Invernizzi, Antonio, “Nisa, an Arsacid city and ceremonial center in Parthia”, Encyclopaedia Iranica Online, April 15, 2010, available at www.iranicaonline.org.

INVERNIZZI A., "Representations of Gods in Parthian Nisa." Parthica 7 (2005), pp. 71-80.

Government of Turkmenistan, The Parthian fortress of Nisa; Nomination of the Parthian sites of Nisa for inclusion on the UNESCO World Heritage List, December 2005.