دشواری‌های محیط زیست ایران در سال ۸۸

بیژن روحانی

سال هشتاد و هشت سالی دشوار برای چشم‌اندازهای طبیعی و محیط زیست در ایران بود.

بی‌تردید یکی از مشکلات جدی زیست محیطی کشور را در سال گذشته باید انتشار گرد و غبار در بیش از چهارده استان کشور دانست. در واپسین روزهای سال ۸۸ محمدجواد محمدی زاده رییس سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کرد پدیده گرد و غبار بزرگترین مشکل فعلی زیست محیطی در ایران است. پدیده‌ای که بسیاری از کارشناسان آن را مرتبط با خشکسالی در کشورهای منطقه می دانند.

گرد و غبار در اهواز؛ عکس از مهر

در سال‌های اخیر و با خشک شدن تالاب‌ها در مناطق وسیعی از ایران، عراق، اردن و سوریه در برخی روزهای سال هجوم گرد و غبار زندگی عادی را در بسیاری از استان‌های ایران مختل کرد و باعث تعطیلی مدرسه‌ها و ادارات شد. به گفته سازمان محیط زیست ایران قرار است طرحی مشترک جهت مدیریت یک‌پارچه منابع آبی و همچنین مالچ پاشی، با کشورهای منطقه به اجرا در آید.

دست اندازی به منابع طبیعی

احداث جاده در مناطق بکر کوهستانی و جنگلی از دیگر خطراتی بود که طبیعت ایران را در سال گذشه تهدید می‌کرد. مقدمات آسفالت کردن جاده‌ای در ارتفاعات کوه دماوند اعتراض حامیان طبیعت را به همراه داشت و سرانجام پس از انتشار گسترده این مخالفت‌ها، طرح متوقف شد؛ طرحی که سازمان میراث فرهنگی و گردشگری وجود آن را از اساس تکذیب کرده بود.

اما به جز ارتفاعات دماوند، طرحی برای احداث جاده در منطقه کلاردشت نیز به تصویب رسید. مطابق این طرح قرار شد جاده‌ای کوهستانی برای اتصال کلاردشت به طالقان احداث شود، جاده‌ای که از میان مناطق کوهستانی علم کوه می‌بایست عبور کند. بسیاری این طرح را مقدمه‌ای برای شهرک سازی در مناطق بکر و جنگلی قلمداد کردند. از دیگر طرح‌های جاده سازی که در سال گذشته با تلاش و اعتراض حامیان محیط زیست متوقف شد می‌توان به طرح جاده سازی در جنگل‌های کهنسال ابر در شاهرود اشاره کرد.

دست اندازی به مناطق طبیعی فقط به جاده سازی محدود نماند، در آخرین روزهای سال یک عضو شورای شهر گرگان اعلام کرد مسئولان «مسکن مهر» قصد دارند در محل یکی از باغ‌های بزرگ و تاریخی این شهر، چهار هزار واحد مسکونی احداث کنند. «مسکن مهر» طرحی است برای احداث خانه‌های ارزان قیمت که توسط دولت نهم پایه‌گذاری شد.

قطع درختان بلوط در منطقه دنا؛ عکس از مهر

قطع هزاران اصله درخت بلوط در منطقه دنا نیز از پرونده‌های مهم تخریب محیط زیست در سال گذشته بود. این درختان برای احداث خط لوله انتقال گاز در منطقه دنا قطع شدند. در حالی که دادستانی تعداد درختان قطع شده را حدود سه هزار اصله برآورد کرد، موسسه غیردولتی «کانون سبز فارس» خبر از قطع دوازده هزار اصله درخت داد.

آلودگی‌های نفتی

فرسودگی لوله‌های انتقال نفت همچنان یکی از عوامل مهم آلوده کننده محیط زیست ایران است. همانند سال‌های پیش ترکیدگی در مسیر این لوله‌ها در سال گذشته نیز باعث آلودگی آب و خاک در مناطق غربی و جنوبی ایران شد. از این میان می توان به ترکیدگی در مسیر خطوط انتقال نفت پلدختر اشاره کرد که باعث آلودگی کیلومترها از آب رودخانه کشکان شد تا برای چندمین بار این رودخانه شاهد تلفات بیشمار آبزیان باشد.

همچنین به گفته سازمان حفاظت محیط زیست ایران بيش از ۲ هزار كيلومتر از لوله‌های انتقال نفت جنوب كشور در خليج فارس فرسوده است كه در صورت ترکیدگی، شرايط حيات ميليونها آبزی و موجود دريايی خليج فارس را با خطرات جبران ناپذيری مواجه می‌كند.

طرح‌های اکتشاف و استخراج نفت و گاز در مناطق حفاظت شده نیز از جمله مواردی بود که اعتراض حامیان محیط زیست را به همراه داشت. احتمال صدور مجوز برای اکتشاف نفت و گاز در پارک ملی کویر در حوزه گرمسار به نگرانی‌هایی در این حوزه دامن زد. پارک ملی کویر یکی از ذخیره‌گاه‌های زیست کره یا بیوسفر در ایران است.

احتمال انقرض جانداران دریای خزر

مرگ و میر فک‌ها در دریای خزر نیز خبر از بحرانی شدن شرایط زیست محیطی این جانداران داشت. در سال گذشته گارد ساحلی قزاقستان لاشه چند صد فک را در ساحل دریای خزر پیدا کرد. سازمان محیط زیست ایران، شكار و صيد بي‌رويه و به خصوص آلودگي‌های نفتی را از جمله عوامل اصلی مرگ و مير فك‌های دریای خزر اعلام کرد.

ماهیان خاویاری دریای خزر در معرض انقراض؛ عکس از فردا نیوز

اما به جز فک‌های دریای خزر، ماهیان خاویاری این دریاچه نیز با خطر انقراض دائمی تهدید می‌شوند. تمام ماهیان خاویاری خزر از جمله خاویار بلوگا و خاویار ایرانی اکنون در فهرست گونه‌های در معرض خطر «اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت» (IUCN) قرار گرفته‌اند. دلیل اصلی کاهش شدید این آبزیان صید بی‌رویه آنهاست. کارشناسان این اتحادیه بین المللی خواستار توقف کامل صید این ماهی در دریای خزر شده‌اند.

خطر در کمین خلیج فارس

خلیج فارس نیز همچنان با تهدیدات مختلف زیست محیطی رو به رو بود. ورود حجم زیادی از آلودگی‌های نفتی نگرانی ایران و کشورهای منطقه را برانگیخت.

در سال گذشته وزیر محیط زیست قطر تفاهم نامه‌ای را با ایران در زمینه رفع مشکلات زیست محیطی و آلودگی‌های نفتی خلیج فارس امضاء کرد. هرچند آلودگي‌های نفتی جزو مهم‌ترين منابع آلاينده خليج‌فارس است اما تخريب و دست اندازی به سواحل دريا، خشك كردن دريا برای ساخت‌وساز و ايجاد جزاير مصنوعي به خصوص از سوی كشورهای عربی حاشیه خلیج فارس نیز از ديگر عوامل مهم آسیب رسان به این پهنه آبی است.

همچنین بخش دیگر آلودگی ها به دلیل سرازير شدن فاضلاب‌های شهری و صنعتی به درياست که از نتایج آن می‌شود به پدیده «کشند قرمز» اشاره کرد.

خلیج فارس با آلودگی‌های گسترده نفتی رو به روست

تلاش‌ها برای حفظ محیط زیست

تخریب عرصه‌های گونانگون طبیعت در ایران باعث شد تا تعدادی از فعالان حفظ محیط زیست پیشنهاد آیش پنج‌ساله را که به معنی توقف هرگونه فعالیت عمرانی و شکار در مناطق چهارگانه‌ی سازمان حفاظت محیط زیست ایران است مطرح کنند.

همچنین در هفته درختکاری، ۱۵۰۰ هکتار از کمربند سبز اطراف شهر تهران توسط شهرداری به بهره‌برداری رسید. قرار است تا پایان فروردین ماه هزار هکتار دیگر از این طرح آماده شود. كميسيون تلفيق مجلس ایران بودجه ۲۰۰ ميليارد ريالي برای درخت‌كاری در
تهران اختصاص داده است. این طرح از جمله راهکارهای پیشنهاد شده برای کاهش آلودگی‌ هوای تهران است.

همچنین با برنامه ریزی «پروژه حفاظت از يوزپلنگ آسيايی» قرار شد تا برنامه عمل مطالعاتی برای حفاظت از این گونه جانوری در ایران با مشارکت کارشناسان ایرانی و تعدادی از برجسته ترین جانورشناسان جهانی تدوین شود. تخمین زده می‌شود حدود هفتاد قلاده از این جانور هنوز در ایران موجود باشد.

تغییر رییس سازمان حفاظت محیط زیست ایران نیز از جمله اخبار مهم در سال گذشته بود. فاطمه واعظ جوادی که عملکردش در حوزه مدیریت این سازمان با انتقادهای فراوانی رو به رو بوده است جای خود را به محمدجواد محمدی‌زاده داد. تغییر مدیریت این سازمان مورد استقبال بسیاری از کارشناسان و فعالان حفظ محیط زیست قرار گرفت.

در پایان سال، «بنیاد میراث پاسارگاد» که یک نهاد غیردولتی و مردم‌نهاد در خارج از ایران است و در زمینه میراث فرهنگی و طبیعی فعالیت می‌کند، جایزه سالانه خود در حوزه محیط زیست را به ناصر کرمی، کارشناس محیط زیست و سردبیر «خبرگزاری مستقل محیط زیست ایران» اهدا کرد. این بنیاد همچنین سال هشتاد و نه را سال «محیط زیست و میراث طبیعی ایران» نام نهاد.