میراث فرهنگی ایران در سالی که گذشت

بیژن روحانی

میراث فرهنگی و تاریخی ایران، سال پر تلاطمی را پشت سر گذاشت، سالی که از یک سو بخشی از آثار ایران در جهان شناسانده شدند اما از سوی دیگر بخش زیادی از این آثار با تهدیدات جدی رو به رو بودند. تهدیداتی که یا از سر کم توجهی و یا به دلیل مرمت‌های غیر اصولی و پروژه‌های توسعه و نوسازی بود.

دهمین محوطه میراث جهانی ایران

تابستان گذشته با خبری خوش برای میراث فرهنگی ایران آغاز شد. در جریان سی و سومین نشست کمیته میراث جهانی که در اسپانیا برگزار شد، ساختارهای آبی شوشتر پس از بررسی کارشناسان رای لازم را برای ثبت در فهرست میراث جهانی به دست آورد و به عنوان دهمین محوطه تاریخی ایران به ثبت رسید.

ساختارهای آبی- تاریخی شوشتر مجموعه‌ای است شامل بندها، پل‌ها، آبشارها و آسیاب‌هایی که همگی با هم یک ساختار بزرگ کنترل و توزیع آب را در خوزستان ایران تشکیل می‌داده‌اند. برخی از اجزای این ساختار بزرگ و پیچیده در زمان داریوش یکم پادشاه هخامنشی ساخته شده‌است و قسمت های دیگر آن در دوره‌های بعدی مانند ساسانی گسترش یافته‌اند.

ساختارهای آبی شوشتر

اما درست چند روز پس از ثبت شدن این مجموعه تاریخی، بخشی از کناره یکی از پل‌های روی رودخانه گرگر فرو ریخت و تخریب شد. برخی دلیل این تخریب را روش‌های نادرست مرمتی عنوان کردند. از سوی دیگر جشنی که قرار بود به مناسبت ثبت این مجموعه در فهرست جهانی یونسکو برگزار شود چندین بار به عقب افتاد تا این که سرانجام استاندار خوزستان اعلام کرد این جشن در بهار سال هشتاد و نه برگزار خواهد شد.

نمایشگاه‌های کم رونق

سال گذشته از نظر برپایی نمایشگاه‌های مربوط به میراث فرهنگی و تاریخی ایران در دنیا، سال چندان پرباری نبود. بر خلاف سال هشتاد و هفت که برگزاری نمایشگاه شاه عباس صفوی در موزه بریتانیا، توانست توجه فراوانی در سطح جهانی به هنر و تاریخ دوره صفوی جلب کند، سال هشتاد و هشت از این نظر کم رونق بود.

گرچه برپایی نمایشگاه «معماری پایدار ایرانی» در موزه هنرهای شرقی رم، فرصتی بود برای آشنایی مخاطبان با بیش از پنجاه اثر معماری ایرانی همراه با عکس، نقشه، توضیحات و نمایش فیلم و اسلاید. نمایشگاهی که هدفش نشان دادن چگونگی انطباق معماری سنتی در ایران با اقلیم و طبیعت و نحوه غلبه کردن انسان بر مشکلات ويژه‌ای بود که در هر بخش از این فلات پهناور وجود داشته است.

تهدیدات شوش

حریم شهر باستانی شوش، یکی از کهن ترین سکونتگاه‌های بشری، نیز از جمله مسائلی بود که به موضوع اختلاف نظر میان باستان‌شناسان و سازمان میراث فرهنگی تبدیل شد.

شوش، یکی از کهن ترین سکونتگاه‌های بشری

پیشتر یک هیئت باستان شناسی پس از حدود یازده ماه مطالعات میدانی، محدوده و حریم بزرگی را برای حفاظت از آثار باستانی شوش در نظر گرفته بود. اما سازمان میراث فرهنگی با میزان این محدوده مخالفت و اعلام کرد به منظور کاستن از مشکلات شهری باید این محدوده کوچتر شود. اما به اعتقاد تعدادی از باستان شناسان، محدوده مشخص شده در برگیرنده آثار هزاران ساله تمدن شوش است و حفاظت از آن ضروری است.

پل‌های تاریخی اصفهان

پل‌های تاریخی اصفهان برای عبور از سال هشتاد هشت و ورود سال به هشتاد و نه، روزهای دشواری را پشت سر گذاشتند. عملیات مرمت در پل خواجو و روش های غیر علمی به کار گرفته شده در آن، اعتراض‌های وسیعی را به دنبال داشت.

آن‌چه بیش از همه مورد توجه و پرسش رسانه‌ها قرار گرفت تعویض سنگ‌های قدیمی پله‌ها با سنگ‌های جدید بود؛ به طوری که برخی منتقدان از لفظ نوسازی به جای مرمت در این مورد استفاده کردند. در جریان این عملیات مرمتی، چهار ردیف از پله‌های این پل صفوی برچیده و با سنگ‌های جدید بازسازی شدند.

مرمت غیر اصولی پل خواجو

اما این فقط پل خواجو نبود که متحمل آسیب‌هایی جدی شد، انحراف دستگاه حفار مترو مشکلاتی را برای سی و سه پل نیز به وجود آورد. انحراف این دستگاه از مسیر خود به هنگام عبور از زیر زاینده رود و نزدیک شدن آن به سی و سه پل نگرانی‌هایی را بابت برخورد دستگاه به این شاهکار مهندسی و معماری صفوی پیش آورد.

دستگاهی که هم اکنون نیز در تونل گیر کرده است و متخصصان راه حل های متفاوتی برای بیرون آوردن آن پیشنهاد کرده اند، راه حل هایی که در ابتدا باید بی خطر بودنشان برای سی و سه پل به اثبات برسد.

نوروز جهانی شد

هشتم مهرماه سال هشتاد و هشت روزی بود که هفت کشور جهان توانستند نوروز را به عنوان یکی از جشن‌ها و آیین‌های کهن بشری در فهرست میراث ناملموس جهان ثبت کنند. ایران، آذربایجان، هند، قزاقستان، ازبکستان، ترکیه و پاکستان کشورهایی هستند که در تکمیل این پرونده با یکدیگر همکاری داشته‌اند.

ایران علاوه بر ثبت نوروز به همراه کشورهای دیگر، توانست ردیف‌های موسیقی سنتی را نیز به عنوان پرونده‌ای مستقل به ثبت برساند.

ارتش افسانه‌ای

ماجرای ارتش کمبوجیه نیز از داغ‌ترین اخبار میراث فرهنگی در سال گذشته بود. شبکه دیسکاوری با پخش مستندی از دو برادر باستان شناس ایتالیایی مدعی شد آنها توانسته‌اند بقایای ارتش کمبوجیه را در بیابان‌های مصر بیابند. مقامات ایرانی این گزارش را بسیار جدی ارزیابی کردند و پیدا شدن بقایای این ارتش هخامنشی را مسلم دانستند. اما دکتر زاهی حواس، مدیرکل شورای عالی آثار باستانی مصر اعلام کرد یافته‌های برادران کاستیلیونی قابل تأیید نیست و آن‌ها مجوز انجام کاوش باستان‌شناسی را نداشته‌اند.

عکسی منتسب به بقایای ارتش کمبوجیه در مصر

ایران اظهارات زاهی حواس را سیاسی ارزیابی کرد. از سوی دیگر دانشگاهی در ایتالیا و سرپرست کاوش‌های هیئت ایتالیایی در واحه البحرین مصر نیز اظهارات آن دو برادر ایتالیایی را تایید نکردند. با این حال سازمان میراث فرهنگی ایران از طریق دفتر حافط منافع مصر در ایران موضوع را پیگیری و خواهان اعزام هیئتی از ایران به مصر برای بررسی‌های بیشتر شد.

تیرگی روابط با موزه بریتانیا

روابط فرهنگی ایران و بریتانیا نیز همانند روابط سیاسی این دو کشور در سال گذشته دستخوش تلاطم‌های فراوانی بود.

استوانه باستانی کوروش هخامنشی، یکی از دلایل اصلی تیرگی روابط میان ایران و موزه بریتانیا بود. ماجرا از آن جا آغاز شد که موزه بریتانیا علیرغم وعده‌های پیشین خود، در ارسال استوانه کوروش به ایران جهت برپایی نمایشگاه تاخیر کرد.

موزه در اطلاعیه مطبوعاتی اش گرچه بر تعهد خود مبنی بر ارسال این شیء تاریخی تاکید کرد اما گفت اوضاع سیاسی ایران را نیز به دقت زیر نظر دارد. اشاره این نهاد فرهنگی به نا آرامی های موجود در ایران بود که ظاهرا اسباب نگرانی آنها را فراهم کرده بود.

اما سازمان میراث فرهنگی این دلایل را ناموجه دانست و اعلام کرد در صورت عدم ارسال استوانه تمام روابط خود را با این موزه قطع خواهد کرد. پس از آن مدیران موزه بریتانیا اعلام کردند به زودی استوانه کوروش ارسال می‌شود. اما بار دیگر ارسال آن به تعویق افتاد.

این بار موزه بریتانیا دلیل آن را پیدا شدن قطعاتی جدید از متن فرمان کوروش اعلام کرد. کارشناسان موزه اعلام کرده‌اند یکی از این دو قطعه کوچک حاوی بخش از میان رفته استوانه کوروش است و اکنون باید مطالعات بیشتری روی آنها صورت بگیرد.

باز هم جهان نما

چشم اسفندیار اصفهان یا همان برج جهان نما نیز در روزهای پایانی سال باز هم خبر ساز بود. سازمان یونسکو پیش از این به ایران اعلام کرده بود اگر از ارتفاع این برج مدرن کاسته نشود، میدان تاریخی نقش جهان اصفهان در فهرست میراث در خطر قرار می‌گیرد. پس از این اخطار گرچه سه طبقه آخر این برج تعدیل شد، اما همچنان برای رسیدن به میزان تعیین شده از سوی یونسکو لازم بود یک طبقه دیگر این برج نیز کوتاه شود.

در اسفندماه، کارشناسان یونسکو برای بازدید از برج جهان نما وارد ایران شدند و اعلام کردند کوتاه شدن کامل برج با یک تاخیر چهار ساله در حال انجام است اما در هر حال از آغاز این عملیات اظهار رضایت کردند.

رسانه‌ها، حامیان میراث تاریخی

نقش رسانه‎‌ها و خبرنگاران نیز در پیگیری مسائل مربوط به میراث فرهنگی انکار نشدنی است. پیگیری رسانه‌ها در بسیاری از موارد باعث واکنش و پاسخگویی مسئولان شد گرچه در بسیاری موارد این رسانه‌ها و خبرنگاران منتقد متهم به سیاه نمایی یا وارونه نشان دادن حقایق شدند.

رسانه‌ها ساخت و ساز در محوطه معبد آناهیتا را پیگیری کردند

از موارد پیگیری شده توسط رسانه‌ها و خبرنگاران می‌شود به درخواست بیش از صد نفر از روزنامه‌نگاران از یونسکو برای پیگیری مسائل مربوط به میراث فرهنگی در اصفهان، پیگیری تخریب‌ها در استان خوزستان و فارس، ساخت و ساز در محوطه معبد آناهیتا در کنگاور، کاخ هخامنشی در برازجان، حفاری‌های قاچاق در شوش و همچنین پیگیری انتصاب رییس جدید موزه ملی و وضعیت ناگوار انبارهای آن اشاره کرد.

به نظر می رسد در جایی که بسیاری از نهادها وظایف خود را برای حفاظت و معرفی آثار تمدن ایرانی به درستی انجام نمی‌دهند، رسانه‌ها همچنان نقش مهمی در یادآوری اهمیت میراث تاریخی و فرهنگی ایران دارند.