نزاع بی پایان در «سرزمین مقدس»

بیژن روحانی

شعله‌ورشدن آتش اختلافات در خاورمیانه با هر جرقه‌ای ممکن است: گاهی ادامه شهرک‌سازی‌های اسراییل در مناطق تحت اشغال، گاه انجام یک عملیات انتحاری و زمانی دیگر کشمکش بر سر میراث تاریخی و فرهنگی.

در هفته‌های گذشته بار دیگر اماکن مذهبی و تاریخی باعث بروز ناآرامی‌هایی در کرانه باختری رود اردن شد. تصمیم اسراییل برای گنجاندن دو محوطه تاریخی در فهرست میراث فرهنگی خود و اعلام برنامه مرمتی و حفاظتی برای این دو مکان، اعتراض گسترده مقامات فلسطینی را به همراه داشت و خشم بسیاری از فلسطینیان را در نقاط مختلف برانگیخت.

مکان‌هایی که هم برای یهودیان و هم برای مسلمانان دارای ارزش مذهبی و تاریخی فراوانی است، اکنون به محلی برای نزاع تبدیل شده است. مکان های مورد بحث یکی آرامگاه ابراهیم یا غار نیاکان در شهر الخلیل/حبرون است و دیگری آرامگاه راحیل (یا راشل) در نزدیکی شهر بیت لحم زادگاه مسیح است.

محمود عباس رییس تشکیلات خودگردان فلسطین تصمیم نخست وزیر اسراییل را عملی تحریک‌آمیز لقب داد که باعث اخلال در روند مذاکرات صلح می‌شود. از سوی دیگر بنیامین نتانیاهو نیز سخنان آقای عباس را ریاکارانه خطاب کرد.

آرامگاه ابراهیم یا غار نیاکان

به اعتقاد او از آنجا که این دو مکان جزو مقدس‌ترین اماکن یهودیان و در برگیرنده آرامگاه‌های اجداد آنهاست، سزاوار ثبت در فهرست میراث فرهنگی و انجام برنامه‌های حفاظتی و مرمتی است. این تصمیم اسراییل البته از سوی سازمان ملل متحد و آمریکا نیز مورد انتقاد قرار گرفت.

رابرت سری، هماهنگ‌کننده ویژه سازمان ملل برای صلح در خاورمیانه، اعلام کرد این دو آرامگاه در مناطق اشغالی واقع شده‌ و دارای ارزش تاریخی و مذهبی، نه فقط برای یهودیان بلکه برای مسلمانان و مسیحیان نیز هستند. او اسراییل را از انجام هر اقدامی که به اعتماد و روند مذاکرات لطمه وارد سازد، برحذر داشت.

آرامگاه ابراهیم یا غار نیاکان، در یکی از کهن‌ترین بخش‌های شهر الخلیل یا حبرون واقع شده است. الخلیل بزرگترین شهر در کرانه باختری رود اردن است و توسط دولت خودگردان فلسطین اداره می‌شود. این شهر در دوران باستان بخشی از منطقه یهودیه بوده است.

منبری که در دروان اسلامی داخل آرامگاه ابراهیم ساخته شد

یهودیان معتقدند آرامگاه یا حرم ابراهیمی مکانی است که ابراهیم و همسرش سارا، اسحاق و همسرش ربکا و همچنین یعقوب و لیه در آن آرمیده‌اند و به همین دلیل پس از معبد اورشلیم این‌جا دومین مکان مقدس برای یهودیان به شمار می‌آید.

در برخی منابع اسلامی از این مکان به عنوان آرامگاه یوسف پیامبر نیز نامبرده شده است. مطابق روایت عهد عتیق، ابراهیم پس از مرگ همسرش سارا، مکانی را به نام غار مکفیله و مزرعه اطرافش را از مردم محل خریداری کرد تا همسر خود را در آن دفن کند و آرامگاهی خانوادگی بسازد (سفر پیدایش، ۲۳).

در زمان هیرود، پادشاه و والی یهودیه از سوی امپراتوری روم، در این مکان و در اطراف غار، یک حصار سنگی احداث شد، حصاری که سقف نداشت و بقایای آن هنوز موجود است. در دوران امپراتوری بیزانس، کلیسایی در ضلع جنوب شرقی حصار ایجاد شد.

آرامگاه منسوب به یعقوب در داخل غار نیاکان

پس از فتح این سرزمین توسط مسلمانان، ساختمان کلیسا تعمیر و به مسجد تبدیل شد. در سده دوازدهم میلادی پس از آن که مسیحیان در جنگ‌های صلیبی توانستند این منطقه را از مسلمانان بگیرند، مسجد دوباره به صورت کلیسا درآمد.

هشتاد و هشت سال بعد از آن، وقتی که صلاح الدین ایوبی توانست بیت المقدس و مناطق دیگر را فتح کند، دوباره این مکان به مسجد تبدیل شد و مناره‌هایی نیز در اطراف و منبری در داخل آن ساخته شد. به دستور صلاح الدین، مسیحیان نیز اجازه ورود و انجام مراسم خود را در این محل یافتند. در دوران حکومت مملوک‌ها نیز تغییراتی در معماری این محل به وجودآمد.

در سده بیستم و پس از جنگ شش روزه اعراب و اسراییل، اینجا تحت کنترل نیروهای اسراییلی درآمد. در سال ۱۹۹۴ یک افسر اسراییلی به نام باروخ گلدشتاین وارد این محل شد و به روی نمازگران فلسیطینی آتش گشود و حدود بیست نه نفر را کشت و بیش از صد نفر را زخمی کرد.

تصویری از آرامگاه راحیل در سده نوزدهم

مکان مورد بحث دیگر آرامگاه راحیل همسر دوم یعقوب از پیامبران یهودی است. محلی که تا سده هفتم میلادی تنها توسط یک هرم کوچک سنگی مشخص می‌شد اما بعدها گنبدی بر فراز آن ساخته شد. در سده هفدهم، محمد پاشا، والی بیت المقدس آرامگاه را تعمیر کرد و به یهودیان اجازه ویژه‌ای داد تا از آن استفاده کنند و به برپایی مراسم مذهبی در آن بپردازند.

فرمان حاکم عثمانی در ابتدای سده نوزدهم نیز تمدید شد و همچنان یهودیان حق دسترسی به این آرامگاه را داشتند. با این حال این مکان مورد استفاده مسلمانان نیز قرار داشت و حتا در اواخر دوران عثمانی در سده بیستم، اعراب در آنجا نماز می‌خواندند و گورستانی در کنار آن داشتند.

پس از جنگ اعراب و اسراییل این مکان نیز مورد مناقشه دو طرف قرار گرفت. اسراییلی ها با استناد به فرمان پاشا در دوران عثمانی‌ها استفاده از این مکان را حق انحصاری خود می دانستند و مسلمانان نیز معتقد بودند این مکان مقدس و گورستان مجاورش متعلق به آنان است.

چند سال پیش، زمانی که کنترل کرانه باختری و شهر بیت لحم به دست تشکیلات خودگردان سپرده شد، اسراییل کنترل آرامگاه راحیل را برای خود نگاه داشت و همین به منجر به بروز مشکلات جدیدتری شد. در سال ۲۰۰۰ و در جریان انتفاضه مردم فلسطین، آرامگاه بارها مورد حمله قرار گرفت و فلسطینیان آن را «آرامگاهی تقلبی» نام دادند که روی «مسجدی اسلامی» ساخته شده است اما برای یهودیان این مکان همچنان جزو مقدس‌ترین اماکن است.

آرامگاه اکنون به شدت توسط نظامیان اسراییلی مراقب می‌شود

در سال ۲۰۰۲ اسراییل تصمیم گرفت این مکان را همچنان تحت کنترل خود نگاه دارد و از این رو برای دسترسی به آن، یک گذرگاه محافظت شده با دیوارها و پوشش بتنی ایجاد کرد و اتوبوس‌های ویژه‌ی ضد گلوله‌ همراه با اسکورت نظامی برای زائران آرامگاه در نظر گرفت.

اکنون مقامات مختلف سیاسی و مذهبی فلسطینی‌، از جمله شیخ محمد حسین مفتی بزرگ بیت المقدس، می‌گویند اسراییل قصد دارد نمادها و نشانه‌های اسلامی و فلسطینی را از سراسر این سرزمین برچیند تا اثبات کند این سرزمین همواره هویتی یهودی داشته است. اما در برابر یهودیان نیز می‌گویند فلسطینی‌ها نمی‌توانند منکر پیشینه باستانی یهودیان در این سرزمین شوند.

در این بخش از جهان، جایی که شرایط سیاسی به شدت متزلزل است، آرامگاه‌های کهن بستر جدیدی برای اختلاف مردمان امروزی می‌شود.