تاریخ کهن در انبارهای کهنه

بیژن روحانی

فضایی نمناک و بدون دستگاه تهویه، جعبه‌های شیرینی و گونی‌هایی پر از خرده‌ سفال و استخوان و انبوهی از اشیاء طبقه بندی نشده، صحنه‌ای بود که خبرنگاران در بازدید از انبارهای موزه ملی ایران با آن رو به رو شدند.

هفته گذشته، سرانجام سازمان میراث فرهنگی به وعده خود عمل کرد و برای اولین بار بخشی از انبارهای موزه را به خبرنگاران رسانه‌های جمعی نشان داد تا آنان با ثبت تصاویر متعدد به همگان بگویند وضعیت نگهداری و طبقه بندی اشیاء در یکی از مهمترین موزه های باستان‌شناسی خاورمیانه و بلکه جهان، هرگز در خور اهمیت آن نیست.

گشوده شدن انبارهای موزه به روی خبرنگاران در پی افزایش انتقاد رسانه‌ها به انتصاب رییسی جدید برای موزه ملی بود که تحصیلات و سابقه حرفه‌ای او را برای تصدی ریاست موسسه‌ای با این درجه از اهمیت اصلا مناسب نمی‌دانستند. به دنبال افزایش این انتقادها، سازمان میراث فرهنگی اعلام کرد با گشودن انبارها می‌خواهد به افکار عمومی نشان دهد وضعیت در دوره‌های قبل چگونه بوده است تا به این ترتیب انتقادها را متوجه مدیریت‌های پیشین سازد. مدیریت‌هایی که اکنون از سوی مقامات فعلی این سازمان متهم به «جفایی بزرگ» شده‌اند.

محیط نمناک انبارها

حمید بقایی، رییس سازمان میراث فرهنگی ایران پس از این بازدید در جمع خبرنگاران اعلام کرد که پیش از این در سالهای ١٣٨٥ و ٨٦ به روسای قبلی این موزه دستور ساماندهی انبارها را ابلاغ کرده است اما از آن‌جا که آنها اقدامی در این جهت انجام نداند، از کار برکنار شدند. او اکنون وعده داده که خود بر مدیریت پروژه ساماندهی موزه ملی نظارت مستقیم خواهد کرد. پروژه ای که به گفته‌ی او حداقل سه سال طول خواهید کشید.

موزه‌ای که توسعه نیافت

موزه ملی ایران به عنوان موزه مادر، مکانی است که بسیاری از یافته‌های باستان‌شناسان از نقاط مختلف ایران به آن‌جا ارسال می‌شود تا پس از مرمت و طبقه بندی در صورت نیاز مورد مطالعه قرار گرفته و سپس یا در انبار نگهداری یا به نمایش عمومی گذاشته شود. زمانی که موزه ایران باستان در سال ١٣١٦ خورشیدی با طرح آندره گدار فرانسوی افتتاح شد، ساختمان و انبارهای آن نیازهای باستان شناسان در آن زمان را برآورده می‌کرد.

اما باستان‌شناسی در ایران به سرعت توسعه پیداکرد و به جز هیئت‌های خارجی، باستان شناسان ایرانی نیز وارد کار شدند و از آن پس حجم زیادی از یافته‌های آنان به سمت انبارهای موزه روانه شد. اما امکانات موزه متناسب با رشد باستان‌شناسی در ایران توسعه پیدا نکرد و انبارها و تالارهای موزه دیگر گنجایش مناسب برای نگهداری و نمایش آثار تاریخی و پیش از تاریخ ایران را نداشتند.

از همان دهه‌های ابتدایی نیاز به تفکیک دو بخش ایران باستان و دوران پس از اسلام، با توجه به حجم و گستردگی آثار احساس می‌شد. اما افتتاح موزه دوران اسلامی در مجاورت موزه ایران باستان تا سال ١٣٧٥ به تعویق افتاد. موزه‌ای که اکنون نیز چند سالی است به دلیل تعمیرات و کارهای مرمتی به روی عموم بسته است.

گونی‌هایی با محتوای هزار ساله

بحث توسعه موزه ملی ایران بار دیگر در چند سال گذشته به طوری جدی مطرح شد. در فروردین سال ١٣٨٢ هیئت دولت تصویب کرد تمام نهادها و وزارتخانه‌های موجود در محدوده میدان مشق تهران، ساختمان‌های خود را به موزه ملی واگذار کنند. در این طرح قرار بود، میدان مشق و باغ ملی - واقع در محدوده میدان توپخانه، فردوسی، سی تیر و سرهنگ سخایی، به قطب فرهنگی تهران تبدیل شود.

این طرح با استقرار دانشگاه هنر در ساختمان قزاقخانه و اختصاص ساختمان های امورخارجه و شهربانی سابق و سایر ساختمانها به موزه و کاربریهای فرهنگی دیگر، می‌توانست علاوه بر ایجاد یک قطب مهم فرهنگی در قلب تهران، موزه ملی ایران را به یکی از پنج موزه بزرگ جهان تبدیل کند. اختصاص چندین ساختمان بزرگ با معماری قابل توجه رضاشاهی، علاوه بر مهیا کردن امکانی برای نمایش تعداد بیشتری از آثار تاریخ تمدن ایران، می توانست فضای مناسب را برای انبارها و سالن‌های مرمت و نگهداری اشیاء نیز فراهم آورد.

اما اکنون با گذشت چندین سال از مصوبه هئیت دولت، بسیاری از ساختمان‌های موجود در میدان مشق به موزه ملی ایران واگذار نشده‌اند و کار تبدیل این مجموعه بزرگ به قطب فرهنگی تهران در حقیقت هنوز به صورت جدی آغاز نشده است.

قرار بود ساختمان‌های میدان مشق به موزه واگذار شود

همچنین در سال‌های گذشته طرح دیگری از سوی معماران ایتالیایی برای استحکام بخشی، مرمت و ساماندهی موزه ملی ایران و بخش ایران باستان آن تهیه شد که این طرح نیز هرگز به اجرا درنیامد. رییس سازمان میراث فرهنگی ایران در توضیح عدم اجرای این طرح به خبرنگاران گفته است از یک سو پشتیبانی این طرح جای سئوال داشت و از طرف دیگر ساخت ویترین‌های جدید در ایران با قیمت کمتری انجام می‌شد. بنابراین این طرح توسط رییس جدید موزه ملی انجام خواهد شد.

فاصله با استانداردهای جهانی


مطابق استانداردهای موجود برای انبار موزه‌ها، میزان نور، دما، رطوبت و ارتعاش در آن‌ها باید در حد معینی ثابت باشد و علاوه برآن این فضاها باید در برابر آتش سوزی، سرقت و سایر تهدیدات نیز ایمن باشند. اما بحث مهم دیگر طبقه‌بندی اشیایی است که در انبار قرار می‌گیرد. در صورت عدم وجود یک طبقه بندی علمی، یافتن و مطالعه اشیایی که بدون هر نظم و ترتیب در کنار هم قرار گرفته‌اند، خود به یک کاوش طولانی و طاقت فرسا تبدیل می‌شود.

بسیاری از اشیاء در انبارها طبقه بندی نشده اند

گزارش‌های اخیر نشان می‌دهد بخش مهمی از انبارهای موزه ملی ایران دارای مشکلات جدی است. مشکلاتی که ثابت می‌کند اگر در کنار کاوش محوطه‌ها و یافتن اشیاء باستانی فکری برای نحوه نگهداری آنها نشود، تمام تلاش باستان‌شناسان بر باد خواهد رفت. اگرچه قدمت و طول عمر یک مولفه مهم برای ارزش اشیاء باستانی است، اما در عوض کهنگی انبارها و ناکارآمدی روش‌های نگهداری از این اشیاء نشان‌دهنده آن است که موزه‌ داری در ایران با معیارهای علمی فاصله زیادی دارد.