آیین‌های کهن در فهرست میراث ناملموس جهان

بیژن روحانی

هشتم مهرماه روزی بود که هفت کشور جهان توانستند نوروز را به عنوان یکی از جشن‌ها و آیین‌های کهن بشری در فهرست میراث ناملموس جهان ثبت کنند.

روند ثبت نوروز در سازمان یونسکو به صورت مشترک و با مدیریت ایران از چند سال پیش آغاز شد و پس از برطرف کردن نواقص و تکمیل پرونده، امسال سرانجام به عنوان میراث مشترک هفت کشور جهان به ثبت رسید.

ایران، آذربایجان، هند، قزاقستان، ازبکستان، ترکیه و پاکستان کشورهایی هستند که در تکمیل این پرونده با یکدیگر همکاری داشته‌اند. پرونده این آیین کهن دربرگیرنده تمام جزئیات و جشن‌ها و مراسم وابسته به آن است و حتی به انواع غذاهای سنتی رایج در نوروز نیز توجه شده است.

علی‌رغم برگزاری نوروز در تاجیکستان، نام این کشور در میان کشورهای ثبت‌کننده نوروز وجود ندارد

اما غایبان بزرگ این پرونده جهانی بدون هیچ تردیدی افغانستان و تاجیکستان هستند؛ دو کشوری که جشن نوروز در آن‌ها نیز با گستردگی زیادی برگزار می‌شود. عدم حضور افغانستان و تاجیکستان در میان کشورهایی که پرونده نوروز را ارائه دادند، ناشی از مشکلات ساختاری است و ارتباطی با نحوه برگزاری این آیین در این کشورها ندارد.

از آن‌جا که افغانستان به تازگی به معاهده یا کنوانسیون میراث ناملموس سازمان جهانی یونسکو پیوسته، نتوانسته فرصت لازم را برای همکاری در این پرونده پیدا کند. تاجیکستان نیز هنوز به این معاهده نپیوسته و آن را امضاء نکرده است؛ بنابراین نمی‌تواند پرونده‌ای را برای ثبت به سازمان یونسکو ارائه کند.

در جریان چهارمین نشست کمیته حفاظت از میراث ناملموس که این بار در ابوظبی، پایتخت امارات متحده عربی برگزار شد، ایران علاوه بر ثبت نوروز به عنوان اثری مشترک با شش کشور دیگر، توانست ردیف‌های موسیقی سنتی را نیز به عنوان پرونده‌ای مستقل به ثبت برساند.

جهت تکمیل پرونده ردیف‌های موسیقی ایرانی، علاوه بر تحقیقات و مطالعاتی که با همکاری :خانه موسیقی ایران» صورت گرفته فیلم مستندی نیز با حضور بزرگان موسیقی سنتی ایران شامل محمدرضا شجریان، حسین علیزاده، حاتم عسگری، فرهاد فخرالدينی، مجید كيانی، طلايی و سایرین تهیه و به کمیته میراث ناملموس سازمان یونسکو ارسال شده است.

نمایش سایه‌بازی «کاراگوز» از ترکیه

معاهده میراث ناملموس

از سال ۲۰۰۳ میلادی و با تصویب یک معاهده‌ی جهانی، سازمان یونسکو توجه به حفاظت از میراث ناملموس را نیز به دستور کار خود اضافه کرده است.

میراث ناملموس به هر آیین، نماد، دانش، سنت‌ شفاهی و روایی، هنرهای نمایشی (شامل موسیقی سنتی و رقص و آواز)، آیین‌ اجتماعی و گروهی یا هر مهارت، هنر و صنعت دیگری اطلاق می‌شود که در طول سده‌ها از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و دربرگیرنده پاسخ انسان‌ها به محیط اطرافشان، جامعه و تاریخ است.

یونسکو که در کار ثبت، حفاظت و معرفی میراث ملموس جهان، مانند آثار معماری، محوطه‌های باستانی و شهرهای کهن، همواره فعال و مشوق کشورها بوده، در سال‌های اخیر ضرورت حفاظت از میراث ناملموس را به عنوان عامل اصلی حفظ تنوع و گوناگونی فرهنگی در سراسر جهان مورد تأکید قرار داده است.

امسال در مجموع ۷۶ اثر فرهنگی به عنوان میراث ناملموس جهانی ثبت شد و ۱۲ اثر دیگر نیز به عنوان آثاری که با خطر نابودی و فراموشی روبه‌رو هستند، در فهرستی قرار گرفت که نیازمند حمایت و حفاظت فوری هستند.

فنون سنتی معماری چوبی در چین به عنوان مهارت‌هایی تحسین‌برانگیز ثبت شد

کشور چین با تلاش تحسین‌برانگیزی توانست با ارائه ۲۲ پرونده، بخش مهمی از میراث غنی فرهنگی خود را به سازمان یونسکو معرفی و در این فهرست ثبت کند.

هنر سنتی حکاکی روی مهر، هنر خطاطی چینی، جشن قایق اژدها، حماسه گسار خان، اپرای تبتی و مهارت‌‌ها و هنرهای سنتی معماری برای ساخت سازه‌های چوبی از جمله فنون، آیین‌ها و هنرهایی هستند که امسال چینی‌ها توانستند در فهرست میراث ناملموس جهان به ثبت برسانند تا به دنیا نشان دهند این کشور هم‌پای جهش اقتصادی، توجه گسترده به فرهنگ و هنرهای کهن خود را نیز جزو سیاست‌های اصلی‌اش قرار داده است.

مهارت‎‌ها وهنرهای وابسته به معماری چوبی به عنوان یکی از برجسته‌ترین نمادهای معماری کهن چینی در سرتاسر این کشور پهناور گسترده است. اجزا و عناصر چوبی این گونه معماری مانند ستون‌ها، تیرها، سردر و سرستون‌های بسیار زیبا و پیچیده که با زبانه‌های چوبی در داخل یکدیگر چفت و بست می‌شوند، علاوه بر به وجود آوردن اشکال و فرم‌های معمارانه زیبا، به دلیل خاصیت انعاطف‌پذیر خود در برابر زلزله نیز مقاوم هستند.

ژاپنی‌ها نیز در این نشست توانستند ۱۳ اثر فرهنگی خود را به ثبت برسانند. یک آیین بسیار کهن کشاورزی به نام «Oku-noto no Aenokoto» نیز در میان آثار ثبت‌شده ژاپنی‌ها قرار دارد. آیینی که توسط شالی‌کاران در مناطق مرکزی ژاپن سالی دو بار برگزار می‌شود و در آسیا بی‌مانند است.

در این آیین، صاحب‌خانه، خداوند مزارع برنج را به خانه دعوت می‌کند. در جریان این آیین کشاورزی با این روح نامرئی به گونه‌ای رفتار می‌شود که گویی واقعاً میهمانی مرئی و واقعی در خانه حضور دارد.

رقص تانگو از آرژانتین و اروگوئه

رقص تانگو از آرژانتین و اروگوئه، هنر عاشیق‌های آذربایجان، تئاتر سایه «کاراگوز» از ترکیه و زبان سوت ساکنان جزیره لا گومرا (در جزایر قناری) اسپانیا نیز از دیگر موارد ثبت‌شده در این فهرست است.

زبان سوت که تنها نمونه موجود آن در جهان است، زبانی است ویژه ساکنان لاگومرا که طی سده‌ها در کنار زبان عادی خود از آن نیز برای برقراری ارتباط با یکدیگر استفاده کرده‌اند.

یونسکو امیدوار است با ثبت این‌گونه آیین‌ها ومهارت‌ها در فهرست میراث جهانی، از یک سو باعث شناساندن بیشتر این آثار فرهنگی به تمام جوامع بشری شود و از طرف دیگر زمینه حفاظت از آن‌ها را در برابر نابودی و فراموشی به وجود بیاورد.