چشم‌انداز نابسامان سنگ‌نگاره‌های ساسانی

بیژن روحانی

محوطه‏ی باستانی «برم‏دلک» (Barm Delak) در استان فارس، این روزها شاهد حضور ماشین‌آلات سنگین و بولدوزرهایی است که پای صخر‏ه‏ها، ظاهراً مشغول حفر چاه‏های عمیق هستند. اما محوطه مقابل این صخره‌ها از مدت‌های پیش تاکنون وضعیت مبهم و نابسامانی دارد.

رضا مرادی غیاث‏آبادی، پژوهش‏گر باستان‏ شناسی و اختر‌باستان‌شناسی در مورد اهمیت آثار محوطه‏ی برم ‏دلک به زمانه توضیح می‏دهد:

در بدنه‏ی این صخره دو سنگ ‏‏نگاره و دومجلس حجاری از دوران ساسانیان وجود دارد. یکی از سنگ نگاره‌ها، تصویر بهرام دوم است به همراه شخص دیگری که شناخته نشده است اما احتمال داده می‏شود که موبد کرتیر باشد اما هنوز گما‌نه‌ها به قطعیت نرسیده است. در مجلس بعدی، باز بهرام دوم است در کنار شهبانو آناهید که هم خواهر و هم همسرش است و هر دو فرزندان بهرام یکم هستند.

این سنگ‏نگاره‏ها خیلی آسیب دیده هستند و دچار فرسایش زمانی شده‏ و تا حدی محو شده‏اند. در کنار شهبانو آناهید، کتیبه‏ی بسیار محو شده‏ای هم وجود دارد که «گرد گروپ» (باستان‌شناس آلمانی) در سال ۱۹۶۴ بازخوانی کرده است.

مقداری از آن را که نام شهبانو در آن اشاره شده از طریق کتیبه‏ی پهلوی در آورده است و بقیه متن خوانده نشده است. این کتیبه در آثار ایران‌شناسان و شرق‌شناسان از حدود دویست سال پیش شناخته شده بوده است. برای اولین بار در گزاش ویلیام اوزلی در سال ۱۸۱۱ به این کتیبه اشاره شده است.

پیشکش نیلوفر از سوی بهرام به آناهید

اما در نزدیکی این محوطه، یک اثر باستانی دیگر نیز به نام «تخت مادر سلیمان» یا «قصر ابونصر» قرار دارد:

در آن‏جا بر اساس عکس‏هایی که متعلق به تقریباً صد سال پیش است، هنوز بقایای درگاه‏ها، ستون‏ها و آثاری از بناهای «تخت مادر سلیمان» باقی بوده که امروزه هیچ‏کدام از این‏ها، حتا یک قطعه سنگ هم دیگر وجود ندارد. یعنی آن‌ها به مرور زمان یا از آنجا برده شده‌اند یا به کلی از بین رفته‌اند.

در نزدیکی همین برم‏دلک، یک چهارطاقی منفردی هم وجود داشته که احتمالاً در دوره‏ی صفویه یا شاید قبل‏تر از آن تبدیل به یک امام‏زاده شده است.

مرادی غیاث‏آبادی با اشاره به اخبار منتشر شده از محوطه برم دلک می‌گوید شاید بر اثر رویدادهای تأسف‌بار و غم‌انگیز (سیاسی و اجتماعی) اخیر علاقه‌مندی به پیگیری اخباری مانند آسیب‌های محوطه برم دلک کم شده باشد، اما رسانه‌های حرفه‌ای به هرحال موظف به پیگیری این اتفاقات هستند. اما او اتفاقات آسیب زننده‏ی اخیر در این محوطه را تنها منحصر به برم ‏دلک نمی‏داند:

بسیاری از محوطه‏های باستانی ایران، به دلایل مختلف، در معرض تخریب و نابودی هستند. تخریب‏هایی چه ناشی از بی‏توجهی‏های مسئولین ذی‏ربط، چه ناشی از عملیات عمرانی و کارهای ساختمانی، راه‏سازی وغیره و یا تخریب‏های دیگری ناشی از بی‏توجهی‏های عمومی به آثار باستانی.

بهرام دوم در سمت چپ و یک مقام درباری یا روحانی در سمت راست

اما همین بی‏توجهی عمومی هم ناشی از نحوه عملکرد دستگاه‏ها و رسانه‏های رسمی و عمومی است:

وقتی هویت ملی در میان مردم توسط رسانه‏های گروهی که تبلیغاتشان بازتاب گسترده‏ای دارد تضعیف شود، طبیعی است که افکار عمومی هم چندان توجهی به این آثار نمی‏کنند و یادگار نویسی، کنده‏کاری و این‏طور کارها بر روی چنین آثاری اتفاق می‏افتد.

به جز بحثی که این روزها، به دلیل فعالیت بولدوزرها در پای این نقش برجسته در رسانه‏ها، پیش آمده، مشکل دیگر این محوطه، نهری است که از مقابل آن عبور می‏کند. این نهر یک رودخانه فصلی است که گاهی خشک و گاهی پرآب است:

در نتیجه، آن‏جا تبدیل به یک مانداب یا باتلاق شده و بسیاری از کارخانه‏ها و کارگاه‏هایی که در منطقه وجود دارند، زباله‏های خود را به آن‏جا می‏ریزند.

اولین بار من این سنگ‏نگاره را در سال ۱۳۷۶ دیدم و آخرین بار که سال پیش آن را دیدم، در این ده دوازده سال چشم‏انداز عمومی محوطه‏ای که یکی از مهم‏ترین آثار نگارین ایران در آن وجود دارد، چیزی بیشتر از یک زباله‏دانی بزرگ و پراکنده نیست.

این درحالی است که تا چندین دهه پیش، برم دلک بیشه‌زاری سرسبز بوده است که مردم برای تفریح به آنجا می‌رفته‌اند و حتا در آثار نویسندگان معاصر نیز، از جمله در یکی از داستان‌های صادق هدایت، به تفرجگاه برم دلک اشاره شده است.

زباله و مانداب در محوطه برم دلک / عکس: ایسنا

برم ‏دلک یکی از نخستین آثاری است که از سال ۱۳۱۰ خورشیدی، در فهرست آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است. غیاث‏آبادی با بیان این که چشم‏انداز و محیط پیرامون این اثر هم نقش مهمی در حفاظت از آن دارد، به راه‏کارهایی برای حفظ چشم‏انداز آن، اشاره می‏کند:

برم‏دلک، از نظر محل قرارگیری و محیط جغرافیایی، در جایی قرار دارد که خیلی راحت می‏شد موزه‏ی روباز مناسبی را در آن‏جا درست کنند و خیلی از آثار پراکنده‏ی استان فارس را، همان آثار پراکنده‏ی خود برم‏دلک را، ته‏ستون‏ها و سنگ‏های به دست آمده در قصر ابونصر را در هما‏ن‏جا، در معرض دید همگان می‏گذاشتند. چون آنجا قابلیت‏های یک منطقه‏ی گردش‏گری را دارا است.

فعالیت ماشین‌‌آلات سنگین در محوطه برم دلک / عکس: ایسنا

با این حال، این پژوهش‏گر معتقد است که مطرح شدن تخریب آثار باستانی، خیلی وقت‏ها به شکل درستی صورت نمی‏گیرد و گاهی رسانه‏ها، هرنوع عملیات عمرانی در هر گوشه از کشور را تخریب قلمداد کرده و آن را به باد انتقاد می‏گیرند:

در جاهایی به صرف انجام هرگونه عملیات عمرانی، اعتراض‏هایی سر می‏گیرد. اگر این کار به صورت روند کنترل نشده‏ای باشد که بخواهند به هرگونه عملیات عمرانی اعتراض کنند، باعث رکود و درجا زدن در اجرای عملیات عمرانی می‏شود و بسیاری از اشخاصی که در فکر ساخت و ساز و سازندگی در کشور هستند، از کارشان باز می‏مانند.

به هرحال، یک کشور در حال پیشرفت احتیاج به راه دارد، احتیاج به سازه‏های مختلف از قبیل سد و کارخانه دارد. باید توازن خوبی میان عملیات عمرانی و حفظ آثار باستانی برقرار شود. تشخیص این توازن مناسب بر عهده‏ی رسانه‏های متخصص و کارشناسان است.