مرگ سروها در باغ فین کاشان

بیژن روحانی

باغ فین کاشان یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های باغ‌سازی ایرانی در اقلیمی گرم و بیابانی است. باغ دارای ساختمان‌ها و بناهایی از دوره‌ی صفویه است و در دوره‌ی زند و قاجار هم بناهایی به آن اضافه شدند. با این‌حال سابقه تاریخی باغ به دورانی بسیار کهن‌تر از صفویه می‌رسد. در برخی متون از وجود باغ در زمان آل بویه هم سخن به میان آمده گرچه اثبات آن نیاز پژوهش‌های باستان‌شناسی دارد. برخی دیگر نیز احتمال این را مطرح کرده‌اند که پیش از دوران اسلامی نیز باغی در این ناحیه برپا بوده باشد.

محمد درویش، عضو هیأت علمی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور در مورد اشتباهاتی که باعث شده است درختان این باغ در معرض نابودی قرار بگیرند به «زمانه» توضیح می‌دهد.

متأسفانه باغ فین کاشان دارد موجودیت سبز خودش را به شدت دچار نقصان و کاهش می‌بیند که مهم‌ترین دلیلش در حقیقت به نوع نگهداری و سازماندهی باغ مرتبط است. زیرا این روش‌ها با آن چیزی که باید باشد بسیار ناهماهنگ است.

در حقیقت ما در نحوه‌ی تیمار درختان و بهبود حاصلخیزی خاک باغ، چند اشتباه فاحش کردیم که این سبب شده است وضعیت باغ به شکل کنونی دربیاید. الان رشد قطری‌ سه تا از پایه‌های درختانی را که خشک شده‌ است، مقایسه کردند و مشاهده کردند که رشد دایره‌های سالیانه در این سال‌های اخیر به شدت کاهش پیدا کرده است.

این خودش می‌تواند زنگ خطری باشد که این یک روند حداقل ده، بیست ساله بوده که نشان می‌دهد حاصلخیزی این منطقه دستخوش کاهش شدید شده است و باید خیلی زودتر از این‌ها مسئولین باغ به فکر حفظ این میراث یگانه‌ی تاریخی و فرهنگی می‌افتادند.

محمد درویش / عکس: خبرگزاری ایرن، IREN

با توجه به این‌که سن متوسط این پایه‌ها تا چهارصد سال و برخی‌شان تا چهارصد و هفتاد سال می‌رسد، نشان می‌دهد که پیشینیان ما به‌رغم این‌که از دانش و تکنولوژی امروزی برخوردار نبودند، خیلی بهتر توانستند از این درخت‌ها نگهداری کنند و حتا تنوع سنی که الان در باغ وجود دارد، نشان می‌دهد که در مقاطع مختلف، توانسته بودند درخت‌هایی را جایگزین کنند و کیفیت خاک را به نحوی مدیریت کنند که هیچ وقت حالت اسیدی پیدا نکند.

چون به هرحال درختان سوزنی برگ، پی‌اچ «‌Ph‌» خاک را بالا می‌برند و خاک اسیدی خاک مناسبی برای این‌ها نیست. ولی چند اشتباه دیگر هم کرده‌اند، ازجمله این‌که تا یقه‌ی درخت‌ها را پر کردند و دیگر جایی وجود ندارد تا بشود به درخت آب داد.

خیلی سوال‌برانگیز است که چگونه حاضر شدند این کار را بکنند! یا یک اشتباه خیلی خیلی مهم‌ دیگرشان این است که تا عمق سی‌ سانتی‌متر خاک را برداشت کردند. فکر کردند که مثلاً اگر فلان قارچ را که آنجا زیاد شده، جمع کنیم، وضعیت بهتر می‌شود.

در صورتی که تمام حاصلخیزی خاک همان عمق سی‌سانتی‌متری است و در حقیقت خاک را کاملاً تهی کردند. مثل این است که معده‌ی فلان آدم مشکل دارد، پس کل معده را برداریم. طبیعی است که آن آدم خواهد مرد.

یا اقدام دیگرشان ایجاد چال کود یعنی چاله‌هایی به عمق یک متر بود. در صورتی که همه می‌د‌انند درخت‌های سرو فقط تا عمق چهل سانتی‌متری و آن هم توسط ریشه‌های مویی‌ می‌توانند از مواد غذایی استفاده کنند و نه بیشتر از آن. مشخص نیست مشاوره‌ای که به این آقایان داده شده است، برچه اساس و ضابطه و تجربه‌ای بوده است.

آیا در حال حاضر راهی برای نجات درختان کهنسال باغ وجود دارد، یا این‌که آن‌ها محکوم به نابودی تدریجی هستند و قرار است درختان جدیدی جایگزین‌شان بشوند؟

برای برخی از درخت‌ها واقعاً نمی‌شود کاری کرد. چون کاملاً خزان کرده‌اند و سبزی‌شان را از دست داده‌اند. یک دلیل دیگرش هم هرس بی‌رویه‌ی این درختان است. لابد فکر کرده‌اند با این هرس بی‌رویه می‌توانند مشکل را حل کنند.

ولی برخی دیگر از درخت‌ها را هنوز می‌شود تیمار کرد و مراقبت‌شان بود. می‌شود آن خاک حاصلخیز لازم را در اختیارشان قرار داد، یقه‌ی اطرافشان را خالی کرد و به این ترتیب نجات‌شان داد. به هر حال باید به‌جای آن درخت‌هایی که خشک می‌شوند، گونه‌های دیگری از پهن‌ برگ‌ها را بکاریم که تغییری هم به‌وجود بیاید.

یعنی نباید در یک عرصه، فقط از یک گونه‌ی سوزنی برگ، به خصوص در مناطق خشک خودمان بکاریم. چون در این صورت، با یک آفت، با یک درجه حرارت نامتعادل ممکن است کل آن عرصه آسیب ببیند. ولی وقتی تنوع گیاهی وجود داشته باشد، همین تنوع گیاهی منجر به تعادل میکروکلیمای (micro climate) منطقه هم خواهد شد.

باغ فین کاشان / عکس: webshots.com

با توجه به این‌که مشاوره‌ی غلط و روش‌های نادرست نگهداری باعث شده است این اتفاقات بیفتند، این سوال مطرح می‌شود که آیا برای نگهداری باغ‌ها و پردیس‌های تاریخی در ایران که تعدادشان هم کم نیست، تخصص‌ها و حساسیت‌های ویژه‌ای وجود دارد؟ و این‌که برای حفاظت از آن‌ها چه سازمان‌ها و نهادهایی باید باهم همکاری کنند؟

در حقیقت متولی این نهادهای تاریخی‌ ـ فرهنگی ما «سازمان میراث فرهنگی و گردشگری» است که در این سازمان هیچ اداره‌ای که بتواند در حوزه‌ی پوشش گیاهی، پشتیبانی علمی بدهد، وجود ندارد. متولی پوشش گیاهی یک وزارتخانه‌ی دیگر به‌نام وزارت جهاد کشاورزی است که یک بخش‌اش به مسایل منابع طبیعی و سازمان جنگل‌ها و مراتع برمی‌گردد.

اگر این دو نهاد می‌توانستند تعامل خوبی باهم داشته باشند، مسلماً این اتفاق نمی‌افتاد. در حقیقت ما کارشناس‌های خیلی باتجربه‌ای در حوزه‌ی منابع طبیعی و جنگلی داریم. قدمت مطالعات علمی در حوزه‌ی جنگل در ایران به بیش از نیم قرن می‌رسد یا به هر حال در همین کرج مدرسه‌ی «فلاحت» را داشتیم که سابقه‌ی تأسیسش به سال‌های قبل از ۱۳۰۰ شمسی برمی‌گردد.

ولی متأسفانه مشخص است که مسئولین میراث فرهنگی آن توجه و تخصص لازم را اولاً، برای انتخاب مشاور صاحب تخصص و دوم، برای ارزیابی کارشان نداشتند. و بعد از این‌که کار از کار گذشته، تازه از مؤسسه‌ی تحقیقات جنگل و مراتع که متولی این حوزه است کمک خواسته‌اند که این درخواست کمک، دیر اعلام شده است، هرچند می‌شود بازهم از افزایش فاجعه جلوگیری کرد.