کفن مسیح یا چهره لئوناردو

بیژن روحانی

به نظر می رسد لئوناردو داوینچی هرگز قصد ندارد ستایشگرانش را در سراسر جهان ناامید کند. چنین است که هر از گاهی خبر تازه‌ای در مورد یکی از آثار او منتشر می‌شود یا اثر ناشناخته‌ای از او در معرض دید قرار می‌گیرد. اما این بار نام لئوناردو در کنارنام مسیح قرار گرفته است.

تصویر کفن تورین به صورت کامل

اخیرا یک محقق ایتالیایی اعلام کرده است چهره روی کفن منسوب به مسیح، اثر لئوناردو است. برای بیش از یک صد سال مومنان به مسیح، تصویر روی این کفن را تصویر اصلی او قلمداد می‌کردند.

"کفن مسیح" که به کفن تورین هم مشهور است، پارچه ای است از جنس کتان که در کلیسای جامع شهر تورین در شمال ایتالیا نگهداری می‌شود. این پارچه سده‌ها به عنوان کفن مسیح شهرت داشت. یعنی پارچه‌‌ای که جسد مسیح را پس از پایین آوردن از صلیب در آن پیچیدند. سده‌ها بعد، یعنی در اواخر قرن نوزدهم ناگهان تصویر مردی روی پارچه کشف شد؛ تصویر مردی شکنجه و مصلوب شده.

با این حال از همان زمان نیز اصالت این پارچه و تصویر روی آن بارها مورد تردید قرار گرفته و محل مناقشات مختلف علمی، مذهبی، تاریخی و هنری گوناگون بوده است. این تصویر زمانی روی کفن دیده شد که عکاسی در اواخر سده نوزدهم اجازه یافت از پارچه تصویر برداری کند. در آن هنگام برای اولین بار روی تصویر منفی (نگاتیو) پارچه، چهره مردی با چشمان بسته و جای زخم آشکار شد. در این تصویر علاوه بر چهره مسیح، طرح کامل اندام او نیز پیداست که دستهایش روی یکدگیر قرار گرفته اند و روی آن زخم‌های تصلیب دیده می‌شود.

تصویر چهره منسوب به مسیح به صورت نگاتیو

در سال ۱۹۵۸ پاپ پیوس دوازدهم اصالت تصویر را به عنوان چهره مسیح تایید کرد و از آن پس هرسال مراسمی در محل نگهداری آن انجام می‌شود. اما با این حال واتیکان بعد از آن اعلام کرد که از تحقیقات علمی در این مورد استقبال می‌کند.

باورمندان به اصالت این تصویر می‌گویند از آنجا که این همان پارچه‌ای است که بدن مسیح را پیش از عروج به آسمان در خود پوشانده، پس نقش پیکر او برای همیشه روی این پارچه حک شده است. شکاکان اما قضیه را در حد یک فریبکاری قرون وسطایی می‌دانند. زمانی که تجارت انواع و اقسام اشیاء متبرکه از دندان و ناخن و تار موی قدیسان تا الیاف جامه و زیرجامه آنها سود فراوانی به همراه داشته احتمالا این پارچه نیز به عنوان کفن مسیح به مومن بخت برگشته‌ای به قیمت گزاف فروخته شده است.

چهره لئوناردو داوینچی اثر خود هنرمند

اما تحقیقات ویتوریا هاتزیل ، نویسنده ایتالیایی، گزینه سومی را نشان می‌دهد. به گزارش روزنامه کوریره دلا سرا، او معتقد است میان اصیل خواندن تصویر و یا انتساب آن به یک شیاد ناشناس قرون وسطایی، احتمال دیگری هم در میان هست. او تصویر را یک اثر هنری متعلق به لئوناردو داوینچی می‌داند.

در روایت خانم هاتزیل، در اواخر سده پانزدهم، سلطان عثمانی، بایزید دوم به لئوناردو سفارش طرح روی این کفن را می‌دهد. او برای اجرای این کار، یک بوم بسیار قدیمی را انتخاب می‌کند و با یک فلز داغ شده روی بوم چهره و پیکر مردی را تصویر و یا به اصطلاح داغ‌کاری می‌کند؛ چهره‌ای که آثار شکنجه و زخم‌های ناشی از صلیب روی آن دیده می‌شود.

اما نکته جالب این است که به اعتقاد این نویسنده، لئوناردو برای تصویر کردن مسیح، از چهره خودش الهام گرفته است. بنابراین تصویر روی کفن در حقیقت چهره خود لئوناردوست. او به این ترتیب نخستین تصویر "منفی" یا نگاتیو دنیا را نیز خلق کرده است. به اعتقاد ویتوریا هایتزل، لئوناردو خود را در مقامی الهی تصویر کرده است و به این ترتیب بر خدای‌گونه بودن انسان و جایگاه محوری او در دیدگاه انسان گرایان عهد رنسانس تاکید کرده است.

پیش از این آزمایش‌های کربن چهارده که توسط دانشگاه آکسفورد و زوریخ انجام شده بودند، تایید کردند که قدمت پارچه به قرون وسطا می‌رسد. هایتزل تاکید می‌کند که الزاما قدمت پارچه با قدمت تصویر روی آن نباید یکسان باشد. یعنی همان طور که اشاره شد لئوناردو از پارچه‌ای بسیار قدیمی برای خلق اثر خود استفاده کرده است تا نتیجه کار به نظر قدیمی باشد.

ویتوریا هاتزیل

پیش از این نیز لیلیان شوارتز کارشناس گرافیک مدرسه هنرهای تجسمی نیویورک این فرضیه را مطرح کرده بود که تصویر روی کفن شباهت فراوانی به چهره لئوناردو داوینچی دارد. در نظریه او لئوناردو از روشی که بی شباهت به عکاسی نبوده استفاده کرده است؛ یعنی پوشاندن پارچه با ماده‌ای شیمیایی که به نور حساسیت داشته و سپس ثبت تصویر خود روی آن در یک اتاق تاریک. با این حساب لئوناردو را باید پیشتاز عرصه عکاسی نیز به حساب آورد.

اما ویتوریا هایتزل معتقد است روش پیشنهادی توسط مدرسه هنرهای تجسمی نیویورک جواب نمی‌دهد. او مدعی است با استفاده از همان روش لئونارد، یعنی داغ کاری روی کفن، توانسته است تصویر مشابهی را روی پارچه به وجود آورد. در هرحال هم محقق مدرسه هنر نیویورک و هم این نویسنده ایتالیایی "کفن مسیح" را یک اثر طراز اول هنری دانسته که جنبه‌های دیگری از نبوغ لئوناردو را در به کارگیری روش‌های نوین خلق تصویر آشکار می کند.

در سال ۲۰۱۰ قرار است "کفن مسیح" بار دیگر در معرض نمایش عمومی قرار گیرد و شاید تا آن زمان نظریه‌های دیگری نیز در مورد منشاء آن ظهور کرده باشد. با این حال هایتزل معتقد است "کفن تورین" کاملا حقیقی است. اما این حقیقت شاید با اعتقاد دیگران کاملا متفاوت باشد. به اعتقاد او این پارچه یک شاهکار مسلم هنری است.