معماری پایدار ایرانی در رم

بیژن روحانی

موزه هنرهای شرقی رم، میزبان نمایشگاهی در مورد معماری ایرانی است. این نمایشگاه که در هفته گذشته با نام «معماری پایدار» آغاز شد به مدت یک ماه ادامه خواهد داشت و در آن بیش از پنجاه اثر معماری ایرانی همراه با عکس، نقشه، توضیحات و نمایش فیلم و اسلاید به بازدیدکنندگان معرفی می‌شود.

هدف اصلی از نمایش این آثار نشان دادن چگونگی انطباق معماری سنتی در ایران با اقلیم و طبیعت و نحوه غلبه کردن انسان بر مشکلات ويژه‌ای است که در هر بخش از این فلات پهناور وجود داشته است. تمرکز اصلی این نمایشگاه به طور عمده بر معماری پهنه مرکزی ایران و شهرهای حاشیه کویر و بیابانی است.

استفانو روسو، (Stefano Russo) معمار ایتالیایی که نمایشگاه بر اساس ایده‌ها و تحقیقات او در ایران شکل گرفته است، به معرفی فنون و روش‌هایی سنتی می‌پردازد که ایرانیان از گذشته‌های دور برای آسان کردن زندگی در مناطق مرکزی و بیابانی ایران به کار برده‌اند.

محل برگزاری نمایشگاه معماری پایدار / عکس: زمانه

روش‌هایی که بر گرما، خشکی، کم آبی و طبیعت خشن غلبه کرده و فضاهای ساخته شده را در شهرهای کهن به مکان‌هایی دلپذیر برای زندگی و آسایش تبدیل کرده است. این معمار ایتالیایی با همین دیدگاه به معرفی عناصری چون ایوان، بادگیر، ساباط، قنات، حوضخانه، حیاط مرکزی، آب انبار و یخچال در معماری ایرانی پرداخته است.

عناصری که همه آن‌ها ضمن انطباق با محیط اطراف و بهره گرفتن از مصالح موجود در طبیعت پیرامون، دشواری‌های زندگی در مناطق کویری و بیابانی را آسان می‌ساخته‌اند. در دهه‌های اخیر و به خصوص از اواسط دهه هفتاد و هشتاد میلادی، معماری پایدار مورد توجه بخشی از معماران امروزی نیز قرار گرفته است.

معماری پایدار به اختصار به آن‌گونه از معماری گفته می‌شود که ملاحظات محیطی و سازگاری با اقلیم را مدنظر دارد و براساس بهره‌برداری موثر از منابع طبیعی طراحی و ساخته می‌شود. در مباحث نوین معماری پایدار سعی بر آن است تا از اثرات منفی معماری جدید بر محیط زیست کاسته شود و در عوض با به کارگیری مواد و مصالح همگون با محیط و طراحی ویژه اقلیمی در مصرف انرژی صرفه جویی به عمل آید.

مخازن آب و آب‌انبارها؛ از تخت جمشید تا یزد / عکس: زمانه

یکی از الگوهایی که امروزه مورد توجه برخی از معماران جدید از جمله استفانو روسو، معمار ایتالیایی، و دیگر همکاران او قرار گرفته، تجربیات معماری گذشته در مناطق مختلف دنیاست. ایران به دلیل سابقه طولانی در معماری و همچنین شرایط ويژه اقلیمی، محل مناسبی برای رشد و توسعه شیوه‌ها و فن‌آوری‌هایی بوده است که قابلیت انطباق با محیط پیرامون خود را داشته‌اند.

برخی از عناصر معماری سنتی ایران هم اکنون در طراحی‌های جدید معماری مورد استفاده قرار گرفته‌اند. از جمله «بادگیر» که در تعدادی از پروژه‌های استفانو روسو با معماری جدید تلفیق شده است. بخش دیگری از نمایشگاه به معرفی نحوه استفاده ایرانیان از انرژی‌های موجود در طبیعت مانند آب و باد اختصاص یافته است.

معرفی سازه‌های آبی شوشتر و آبشارهای باستانی آن و همچنین آسبادها یا آسیاب‌های بادی در منطقه خراسان جزو این ساختارها هستند. نمایشگاه سعی کرده تا مخاطبان ایتالیایی خود را دورن خانه‌های ایرانی در یزد و کاشان ببرد و به آن‌ها نشان دهد در منطقه‌ای چنین گرم و خشک چطور حیاط مرکزی با باغچه بندی‌هایش در تلطیف هوای درون خانه موثر بوده است.

در معماری سنتی این منطقه همه چیز در خدمت تحمل پذیر کردن شرایط اقلیمی است. از کوچه‌ها و ساباط‌‌ها تا تقسیم بندی فضاهای درونی خانه برای استفاده در فصل‌های متفاوت سال. حتا خشت و گل و کاه‌گلی که روی سقف‌ها و دیوارها را می‌پوشاند‌، علاوه بر نقش‌های اصلی خود، به عنوان عایق نیز عمل می‌کنند.

تصویر کتاب «معماری پایدار، فلات ایران سرچمشه تمدن و الهام»

نمایشگاه همچنین در بخش مهم دیگری به معرفی تعدادی از مساجد و سایر بناهای تاریخی در شهرهای مرکزی ایران می‌پردازد. کاروانسراها، حمام‌ها و مدارس از جمله این بناها هستند. در هرکدام از این بناهای عمومی نیز بر معرفی شیوه‌های معماری پایدار و اقلیمی تأکید شده است.

بسیاری از این بناها امروز تغییر کاربری یافته‌اند و به صورت مکان‌هایی برای جلب گردشگر و توریست در آمده‌اند. کاروانسرایی در گلپایگان و خانه‌‌های ملک التجار و گلشن در یزد اکنون با تغییر کاربری به مجتمع‌های اقامتی و گردشگری تبدیل شده‌اند.

همزمان با برپایی نمایشگاه، کتابی نیز با عنوان «معماری پایدار در فلات قاره ایران» به زبان ایتالیایی منتشر شده است که به طور مفصل‌تر معماری و شهرسازی نواحی مرکزی ایران را معرفی می‌کند. در برگزاری این نمایشگاه نهادهایی همچون موسسه شرق‌شناسی ایتالیا، اداره حفاظت از میراث فرهنگی رم و استان لاتزیو، شورای سیاست‌های فرهنگی شهرداری رم، انجمن معماران رم و رایزنی فرهنگی ایران با یکدیگر همکاری داشته‌اند.