راز دیوارهای الحمرا

بیژن روحانی

کاخ افسانه‌ای الحمرا، افسون دیوارهایش را پس از سده‌ها بر بازدیدکنندگان می‌گشاید. دیوارها و سقف‌های یکی از باشکوه‌ترین بناهای اسپانیا، سال‌ها باعث حیرت کسانی می‌شد که از نقاط مختلف دنیا به دیدن آن می‌آمدند.

الحمرا در منطقه گرانادای اسپانیا، کاخ و قلعه حاکمان عرب و مسلمانی بود که سده‌‌ها بر بخش‌هایی از این کشور حکومت کردند. این مجموعه بزرگ اکنون یکی از دیدنی‌ترین مناطق گردشگری اسپانیاست. ‌بخش زیادی از تزیینات سطوح این کاخ قدیمی را نوشته‌هایی به خط عربی تشکیل می‌دهد.

خطوطی تزیینی که دور ستون‌ها پیچیده‌اند یا میان آجرکاری‌ها و گچ‌بری‌‌های پر از ریزه‌کاری این بنا طوری قرار گرفته‌اند که خواندن و شناسایی تمام آن‌ها تا سده‌ها دشوار می‌نمود.

کاخ الحمرا / عکس: F. Bandarin

گرچه ممکن است در ابتدا این‌گونه به نظر برسد که خواندن این نوشته‌های عربی برای کسی که با این خط و زبان آشنایی داشته باشد کار چندان دشواری نیست، اما فراوانی این نوشته‌ها، در هم تنیدگی آن‌ها با تزیینات معماری و همچنین پیچ و تاب آن‌ها در اطراف قوس‌ها و تاق‌ها و ستون‌ها و امتداد آن‌ها از زمین و دیوارها تا سقف فضاهای معماری در این کاخ، درک تمام آن‌ها را برای بازدیدکنندگان دشوار می‌کرد، به خصوص آن‌‌که در بسیاری موارد بازشناسی و تفکیک این خطوط از تزیینات هندسی کار مشکلی است.

اکنون پس از ششصد و پنجاه سال بخشی از این خطوط و نوشته‌ها شناسایی و خوانده شده‌اند و ترجمه‌ آن‌ها در اختیار کسانی قرار گرفته است که سال‌ها هنگام بازدید از این اثر منحصر به فرد معماری، از خود می‌پرسیدند سخن این دیوارها چیست؟

دیوارهای پوشیده از خطوط تزیینی / عکس: Rich Axelby

بنابر گزارش روزنامه ایندیپندنت (۳۱ مارس ۲۰۰۹)، این پروژه توسط مدرسه مطالعات عربی وابسته به شورای عالی تحقیقات علمی اسپانیا انجام شده است. حاصل کار یک نرم‌افزار چند رسانه‌ای است که حدود سه هزار و یکصد و شانزده نوشته از مجموع بیش از ده هزار نوشته تزیینی روی سطوح این کاخ را با ذکر جزییات، تاریخ و محل هرکدام رمزگشایی می‌کند. این پروژه هنوز به اتمام نرسیده و قرار است در ادامه آن سایر نوشته‌های این مجموعه تاریخی نیز خوانده شود.

گستردگی خطوط و نوشته‌های تزیینی در این کاخ قرن چهاردهمی (میلادی) تماشای ستون‌ها، رواق‌ها و چشمه‌های آن را به ورق زدن صفحات یک دیوان شعر یا کتابی کهن نیز شبیه کرده است. هنرمندان و استادکارانی که در قرن چهاردهم میلادی این خطوط تزیینی و زیبا را آفریده‌اند زیر نظر شاعرانی به کار می‌پرداختند که خود در خدمت دربار یوسف اول بودند.

ستون‌ها و تزیینات حیاط شیران / Mike Chamberlain

همکاری شاعران و ادیبان، با صنعتگران و معماران مجموعه‌ای درهم تنیده از تمام هنرهای روزگار خویش را بر یکی از تپه‌های سرسبز گرانادا به وجود آورده کرده است. بسیاری از شعرهای نگاشته شده روی دیوارها، توسط شاعران دربار به طور ويژه برای این عمارت سروده شده‌‌اند و توصیف همان فضای معماری هستند که شعر بر در و دیوار آن نقش بسته است.

به عنوان مثال اشعاری که در یکی از حیاط‌های بزرگ به نام «خواهران» نوشته شده همه در وصف زیبایی باغ و چشمه‌ها و تشریح درختان میوه آن است. یا بر زیر یکی از گنبدها شعری در تجلیل از بلندی همان گنبد سروده شده که بلندی‌اش ـ مطابق شعر ـ آن را از دیدگان بیننده دور می‌کند. برخی دیگر از اشعار توسط ادیبان از میان مشهور‌ترین و برترین دیوان‌های شعری انتخاب شده‌ و البته بخش دیگر این نوشته‌ها را آیه‌های قرآن تشکیل می‌دهد.

چرخش خطوط روی آجرکاری قوس‌ها

نوع خطوط و جایگاه استفاده از آن‌ها نیز با مضامین نوشته‌ها در ارتباط است. اشعار بیشتر روی قسمت‌های پایین تر دیوارها نوشته شده‌اند، حال آن‌که آیه‌ها با خط کوفی روی بخش‌های بالاتر دیوار‌ها نقش بسته‌اند. اما با این حال مطالعات جدید این مرکز تحقیقاتی در اسپانیا نشان داده است برعکس آن‌چه تا به حال پنداشته می‌شد، اشعار ادبی و آیه‌های قرآنی، درصد چندان زیادی از این نوشته‌ها را تشکیل نمی‌دهد بلکه بخش بیشتر این نوشته‌ها تکرار جملاتی یگانه‌ به اشکال مختلف‌اند که در حقیقت شعار رسمی خاندان بنو نصر در اسپانیا بوده است: «تنها خداوند پیروز است».

گنبدی در الحمرا / منبع: Cambridge Gallery

خاندان بنو نصر آخرین سلسله از اعراب مسلمانی بودند که در اسپانیا حکومت کردند. آن‌ها پس از شکست سلسله الموحد در حدود دویست و شصت سال حکومت گرانادا را در دست داشتند. کنجکاوی و تلاش برای خواندن نوشته‌های این کاخ و قلعه بزرگ به حدود پانصد سال پیش باز می‌گردد، یعنی زمانی که در سال ۱۴۹۲ میلادی‌، فردینان و ایزابل، پادشاه و ملکه کاتولیک اسپانیا، اعراب و مسلمانان را به طور کامل از این سرزمین بیرون راندند.

آن‌ها بسیار مشتاق بودند میراث برجای مانده از دشمنان خود را رمزگشایی کنند. به همین خاطر مترجمانی برای خواندن راز دیوارهای الحمرا به استخدام دربار اسپانیا درآمدند. برای سده‌ها، محققانی نیمی از عمر و سوی چشمان خود را صرف خواندن خطوط ریز و درشت و درهم تنیده این کاخ بزرگ کردند که لابلای تزیینات هندسی آن گاه مخفی می‌شد.

مقرنس‌ها همراه با خطوط تزیینی در الحمرا / منبع: CambridgeGallery

افسانه‌ها و داستان‌های بسیاری در مورد این نوشته‌ها ساخته و پرداخته و پیام‌ پنهان دیوارها الهام‌بخش داستان‌نویسان زیادی شد. اما اکنون با استفاده از فن‌آوری‌های جدید و کمک گرفتن از اسکن لیزری و سه بعدی دیوارها، به تدریج خطوط بازخوانی شده و نتایج برای استفاده پژوهشگران تاریخ هنر و همچنین سایر علاقه‌مندان روی لوح‌های چندرسانه‌ای منتشر می‌شود.

مجموعه الحمرا از سال ۱۹۹۴ در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو به ثبت رسیده است.