بازگشایی موزه بغداد؛ بیم‌ها و امید‌ها

بیژن روحانی

موزه ملی بغداد شش سال پس از غارت بزرگ، هفته گذشته درهای خود را به روی عموم گشود. نوری المالکی، نخست وزیر عراق که در برابر نقش برجسته‌ای از خدای آشوری آب‌ها ایستاده بود از امیدهایی سخن گفت که بازگشایی موزه برای مردم بغداد به ارمغان می‌آورد.

برای دولت عراق بازگشایی موزه، نشانه دیگری از حرکت این کشور به سمت ثبات و آرامش است. با این حال اقدام دولت انتقادهایی را نیز به همراه داشته است. موزه بغداد، که در دنیا به عنوان نمادی از آسیب‌های وارده بر میراث فرهنگی بر اثر جنگ‌ها شناخته می‌شود، اینک با حدود پنج هزار و پانصد شئ بازگشایی شده و تنها یک سوم از تالارهای آن برای بازدید عمومی آماده است.

مقامات عراقی به این نتیجه رسیده‌اند که با همین تعداد آثار نیز می‌توان موزه را دوباره افتتاح کرد. مسئولان میراث فرهنگی عراق تخمین می‌زنند هنوز بیش از ده هزار شیء دیگر وجود دارد که به موزه باز نگشته است.

نوری المالکی، نخست وزیر به همراه رییس موزه بغداد / منبع: AP

در آوریل سال ۲۰۰۳، زمانی که مجسمه صدام حسین در میان شادی مردم و نظامیان آمریکایی سقوط کرد، یکی از مهم‌ترین موزه‌های خاورمیانه غارت شد. علی‌رغم حضور نیروهای آمریکایی در نزدیکی محل و علی‌رغم پیمان‌های جهانی که وظیفه حفاظت از میراث فرهنگی کشور اشغال شده را بر عهده نیروهای اشغالگر می‌گذارد، در روزهای نخستین ارتش آمریکا کوشش مهمی برای جلوگیری از غارت دامنه دار این موزه انجام نداد.

دانشگاه شیکاگو در روزهای اخیر کتابی را با نام «تجاوز به میانرودان» منتشر کرده که حاصل ساعت‌ها گفت و گو با سربازان، طراحان جنگ و ژنرال‌ها، باستان‌شناسان و موزه‌داران است. این تحقیق نشان می‌دهد که فاجعه موزه بغداد حاکی از بی‌کفایتی پنتاگون در به کار بستن توصیه‌های حفاظتی است، عملی که سبب شد سربازان آمریکایی بدون هیچ دستور واضح و مشخصی نتوانند در برابر غارت کاری انجام دهند.

موزه بلافاصله پس از غارت / عکاس: Yanis Kontos، منبع:Polaris

همچنین این تحقیق تازه منتشر شده به ناکارآمدی و ناکافی بودن توصیه‌های انجام شده به پنتاگون برای حفاظت از موزه و سایر نقاط تاریخی عراق اشاره می‌کند، حال آن‌که در همان روزها بازارهای خرید و فروش عتیقه، خود را برای دریافت محموله‌های بزرگ آماده می‌کرده است و از طرف دیگر نشانه‌های فراوانی برای تحریک دزدان از طرف قاچاقچیان بین‌المللی به دست آمده است.

در سال ۲۰۰۳، پس از نخستین بازدید رسانه‌های گروهی از موزه غارت شده، تخمین زده شد که بیش از صد و هفتاد هزار شئء از موزه به سرقت رفته اما به زودی مشخص شد بسیاری از این اشیاء قبلاً و در جریان جنگ نخست خلیج فارس به محل امنی انتقال یافته‌اند و بنابراین تعداد آثار سرقت شده در حدود پانزده هزار شیء برآورد شد.

دختری عراقی با لباس کهن آشوری در مراسم بازگشایی موزه / منبع: AP

با تلاش‌های پلیس بین‌الملل (Interpol) و نهادهای دیگر و انتشار شناسه و مشخصات عمومی اشیاء ربوده شده بخشی از آن‌ها در کشورهای مختلف پیدا و به عراق بازگردانده شدند. جست‌وجو برای یافتن اشیاء میانرودان در تمام قاره‌های جهان صورت گرفت و این اشیاء در نقاط گوناگونی مانند پرو، بریتانیا، اسپانیا، شمال آفریقا و آمریکای شمالی پیدا شدند.

تنها در کشور اردن ۲۴۶۶ عتیقه کشف و به عراق بازگشت. این رقم در سوریه ۷۵۰¬، در آمریکا ۱۰۰۰ و در ایتالیا ۱۱ عدد بود. از مهم‌ترین اشیاء پیدا شده، گلدان پنج هزار ساله وارکا است. گلدانی متعلق به منطقه اروک در میانردوان که روی آن نقوش گیاهی، جانوری و انسانی دیده می‌شود و یکی از کهن‌ترین نمونه‌هایی است که روی بدنه خود نقوش روایی دارد.

اما علی‌رغم این یافته‌های با ارزش هنوز هیچ سرنخی از بخش بیشتر اشیاء به سرقت رفته به دست نیامده است. یکی از مهم‌ترین اشیایی که هنوز هیچ نشانی از آن در دست نیست نقش برجسته‌ای طلایی و جواهر نشان به نام شیر نیمرود است. در این نقش برجسته منحصر به فرد، شیری به انسانی حمله کرده و در حال دریدن گلوی اوست.

شیر نیمرود، اثری که نمی‌توان قیمتی برای آن تعیین کرد ولی هنوز نشانی از آن به دست نیامده

به غیر از این، صدها قطعه مهر استوانه‌ای و گل‌نوشته‌هایی با خط میخی که شواهد مهمی از زندگی خانوادگی، بازرگانی و ادبیات را در تمدن‌ها و شهرهای میانرودان بیان می‌کردند در دنیای زیرزمینی قاچاق آثار باستانی ناپدید شده‌اند. قاچاق عتیقه پس از قاچاق مواد مخدر و اسلحه یکی از سودآورترین تجارت‌های غیرقانونی در دنیاست.

در بازگشایی مجدد موزه بغداد، کمک‌ برخی کشورها نیز سهم مهمی داشته است. در میان این کشورها، ایتالیا با اعزام کارشناس و اهدای یک میلیون و یکصد هزار یورو پیشتاز بوده است. با این حال بعضی گزارش‌ها نشان می‌دهد که نارضایتی‌هایی نیز از این عمل دولت عراق در میان خبرنگاران، کارشناسان و مردم عادی وجود دارد.

مردم پشت میله‌ها در حال تماشای مراسم بازگشایی موزه / عکاس: سلام پاکس، منبع: Flickr

کمبود اشیاء، طبقه‌بندی نامناسب، امکانات کم موزه و نگرانی‌های امنیتی برخی از این انتقادات را تشکیل می‌دهد. در میان تعدادی از مردم نیز این اعتقاد وجود دارد که دولت برای عادی نشان دادن اوضاع و جلب اعتماد عمومی موزه را به سرعت بازگشایی کرده است.

سلام پاکس، وب‌لاگ نویس و خبرنگار عراقی در روزنامه گاردین (۲۴ فوریه ۲۰۰۹) نوشته است که روز افتتاح گروهی از زنان مقابل موزه تجمع کرده و پارچه‌ای در دست داشتند که روی آن خطاب به نخست وزیر از کمبود مسکن شکایت شده بود.

روزنامه نیویورک تایمز نیز در این مورد نوشت: «بازگشایی موزه عراق یک نماد است و البته در حد یک نماد هم باقی می‌ماند، نه فقط نمادی برای بهبود اوضاع در عراق بلکه نمادی برای نشان دادن آن‌که چه راه دراز و دشواری در پیش است.» (۲۳ فوریه ۲۰۰۹)

گاوهای بالدار آشوری در داخل موزه بغداد

در مقابل، عده دیگری نیز معتقدند بازگشایی موزه در کنار اتفاقات دیگری که در سال جاری صورت گرفته، مانند باز شدن بازارهای کتاب، کافی‌شاپ‌ها و قهوه‌خانه‌ها و همچنین پارک‌های اطراف رودخانه دجله، اشاره‌ای است به آرام‌تر شدن اوضاع و این‌که بغداد آرام آرام می‌تواند به زندگی عادی خود بازگردد.

در ناآرامی‌ها و حوادث تروریستی بغداد، فضای میان ساختمان‌های موزه بارها هدف حمله و تیراندازی قرار گرفت و چندین نفر از کارکنان موزه کشته شدند. گروه القاعده اعلام کرده بود باید بخش مهمی از نشانه‌های تمدنی عراق مربوط به دوران پیش از اسلام از موزه برچیده و یا نابود شود.

پس از بازگشایی موزه توسط نخست وزیر، کودکان دبستانی نخستین بازدیدکنندگانی بودند که به دیدار دوباره بیش از هفت هزار سال تاریخ میانرودان در موزه ملی رفتند. علی‌رغم انتقادات موجود، بازگشایی موزه نشان می‌دهد که کار بالاخره از جایی شروع شده است.