برنامه یونسکو برای گردشگری راه ابریشم

بیژن روحانی

سازمان جهانی یونسکو قصد دارد برای معرفی بیشتر ارزش‌های تاریخی و فرهنگی راه ابریشم، پیمودن بخشی از این مسیر را به صورت بازدیدهای برنامه‌ریزی شده برای عموم در آورد. این برنامه جدید یونسکو که در سایت میراث جهانی این سازمان اعلام شده، با همکاری موزه تاریخ طبیعی آمریکا و در اواخر فروردین‌ماه آینده برگزار خواهد شد.

این برنامه همچنین شامل معرفی و بازدید از شش محوطه و مجموعه تاریخی است که در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو به ثبت رسیده و در مسیر راه ابریشم قرار دارند. بیشتر مسیر این برنامه و آثار تاریخی آن در کشورهای تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان قرار دارد.

راه ابریشم، شبکه‌ای از مسیرهای بازرگانی طولانی است که از سراسر قاره پهناور آسیا عبور کرده و به کناره‌های دریای مدیترانه می‌رسد و از این طریق شرق و غرب آسیا را به اروپا و شمال قاره آفریقا متصل می‌کند.

گور امیر در سمرقند / عکاس: M & G Therin-Weise، منبع: UNESCO World Heritage Centre,

این راه از مناطق شرقی چین آغاز شده و سپس در مسیر خود به سمت غرب به چند شاخه تقسیم می‌شود. شاخه شمالی آن با گذر از ترکستان به شهرهای سمرقند و بخارا رسیده و سپس وارد خراسان ایران می‌شود. در ایران مسیر جاده ابریشم با عبور از گرگان و ری به تبریز می‌رود و سپس به ایروان وارد می‌شود.

در برنامه‌ای که با پشتیبانی سازمان یونسکو برگزار می‌شود بخشی از مسیر باستانی کاروان‌ها در عرض شانزده روز طی شده و منزلگاه‌ها و شهرهای محل توقف کاروانیان مورد بازدید قرار می‌گیرد.

سمرقند، نخستین منزلگاهی است که در این برنامه معرفی می‌شود. سمرقند را چهار راه فرهنگ‌های مختلف نام داده‌اند. شهری که از حدود هفتصد سال پیش از میلاد مسیح سابقه سکونت در آن وجود دارد. سمرقند واقع در جمهوری ازبکستان، در دوران هخامنشی بخشی از سرزمین سغد بوده است.

سمرقند، مجموعه ریگستان

این شهر در قرن‌های بعدی و به خصوص در دوره تیموری به بیشترین رشد و شکوفایی خود رسید. پس از آن‌که تیمور سمرقند را فتح کرد و آن را پایتخت خود ساخت، معماران، هنرمندان و صنعتگران زبده شهرها و مناطق اطراف را در سمرقند جمع کرد، از این رو شهر به یکی از مراکز مهم هنری و فرهنگی روزگار خود تبدیل شد. بخش مهمی از آثار معماری سمرقند یادگادر دوران تیموری است.

شهر باستانی سمرقند در سال ۲۰۰۱ به دلیل ارزش‌های منحصر به فرد تاریخی، معماری و شهرسازی توسط سازمان یونسکو در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید.

بناهای مهم دوره تیموری در این شهر عبارتند از مسجد بی‌بی‌ خانوم، مسجد و مدرسه و میدان ریگستان و مجموعه‌های شاه زنده و گور امیر. این مجموعه‌های تاریخی در سمرقند، بنابر ارزیابی کارشناسان و مورخان هنر، تأثیرات خود را از کرانه‌های مدیترانه تا بخش‌هایی از هند برجای گذاشته‌اند.

شهر سبز / منبع: UNESCO World Heritage Centre

راه ابریشم به جز اهمیت بازرگانی خود، شاهراه مهم تبادلات فرهنگی و هنری در سده‌های گذشته نیز بوده است. بخش دیگری از این مسیر گردشگری از شهر سبز یا Shakhrisyabz در ازبکستان عبور می‌کند.

شهری که زادگاه تیمور گورکانی بوده و از سال ۲۰۰۰ میلادی در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده است. دو مجموعه مهم آک سارای و آرامگاه تیمور، مثال‌های برجسته‌ای از معماری دوران تیموری هستند.

مسیر راه ابریشم با عبور از گیجدوان سپس به بخارا می‌رسد. سابقه سکونت انسان در نواحی اطراف بخارا به حدود پنج هزار سال پیش باز‌می‌گردد. خود شهر تاریخی بخارا نیز بیش از دو هزار سال قدمت دارد و از مهم‌ترین شهرهای مسیر جاده ابریشم است.

بخارا، آرامگاه امیر‌اسماعیل سامانی / منبع: همان

بخارا اکنون یکی از بهترین نمونه‌های باقی‌مانده از معماری و شهرسازی قرون میانی در آسیای مرکزی است. یکی از مهم‌ترین دوران رشد و شکوفایی بخارا به دوره حکومت سامانیان است.

آرامگاه امیر‌اسماعیل سامانی جزو برجسته‌ترین آثار معماری این شهر تاریخی است. گنبد و تزیینات این آرامگاه کوچک در تحولات بعدی معماری ایرانی نقش بسیار مهمی بر عهده داشتند. مرکز تاریخی بخارا از سال ۱۹۹۳ در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو ثبت شده است.

خیوه شهر دیگری است که در مسیری گردشگری فروردین‌ماه سازمان یونسکو قرار دارد. خیوه زمانی مرکز خوارزم بوده و بیش از دو هزار و ششصد سال سابقه سکونت در آن وجود دارد و ساکنان آن به زبان خوارزمی، از زبان‌های شرقی ایرانی و از خویشاوندان زبان سغدی، سخن می‌گفته‌اند.

ایچان کالا / منبع: همان

در برخی افسانه‌ای محلی آمده است که خیوه در محلی ساخته شد که پسر نوح در بیابان آب پیدا کرد. در خیوه قلعه یا ارگی به نام ایچان کالا وجود دارد که در حقیقت منطقه حفاظت شده شهر قدیم بوده و برخی دیوارهای آن بیش از ده متر ارتفاع دارند.

ایچان کالا، آخرین منزلگاه پیش از صحرا برای کاروان‌هایی بوده که وارد ایران می‌شدند. گرچه بسیاری از بناهای این شهر محصور از میان رفته‌اند اما ایچان کالا همچنان یکی از بهترین نمونه‌های حفاظت شده معماری در سده‌های میانی و در آسیای مرکزی است. ایچان کالا نیز از سال ۱۹۹۰ در میان میراث جهانی قرار گرفته است.

هر مهم دیگری که در برنامه اخیر سازمان یونسکو بازدید از آن پیش‌بینی شده شهر مرو در کشور ترکمنستان است. یونسکو شهر مرو را یکی از کهن‌ترین و حفاظت شده‌ترین شهرهای راه ابریشم در آسیای مرکزی معرفی کرده است.

برخی آثار باقی‌مانده در مرو قدمتی چهار هزار ساله دارند. از مرو در کتیبه بیستون داریوش اول نیز نام برده شده است. یونسکو شهر تاریخی مرو را از سال ۱۹۹۹ در فهرست میراث جهانی قرار داده است.

مدرسه عبدالله خان در بخارا / منبع: همان

یکی از دلایل توجه یونسکو به این شهر آن است که مرو در طول حیات طولانی خود تأثیرات فرهنگی و هنری مهمی را بر آسیای میانه و ایران برجای گذاشته است.

گرچه از دوران سامانی مرکز حکومت به مرو و بخارا منتقل شده بود اما در حقیقت در دوره سلجوقی بود که مرو به مرکز بسیار بزرگ امپراتوری سلجوقیان بدل شد و از این رو این دوران یکی از شکوفاترین دوره‌های معماری، هنری و علمی این شهر و مناطق همجوار آن بوده است.

برنامه گردشگری در این قسمت از راه ابریشم که با حمایت سازمان یونسکو و موزه تاریخ طبیعی آمریکا برگزار می‌شود، فرصت بسیار مناسبی برای معرفی ارزش‌های فرهنگی و هنری شهرهای قدیم آسیای میانه و خراسان بزرگ است؛ شهرهایی که همه آن‌ها بر سر مسیر جاده‌ای باستانی قرار داشته‌اند که ارتباط تجاری، فرهنگی و هنری را میان شرق و غرب برقرار می‌کرده است.