نگرانی‌هایی در مورد مدرسه چهارباغ

بیژن روحانی

آیا گنبد و کاشی‌های مدرسه چهارباغ اصفهان در برابر لرزش‌های ناشی از عبور وسایل نقلیه سنگین مقاومت خواهند کرد؟ این نگرانی اخیر کارشناسان حفظ میراث فرهنگی در اصفهان است. به اعتقاد برخی از این متخصصان، عبور مداوم وسایل نقلیه از خیابان‌های مجاور این اثر تاریخی، لرزش‌هایی را تولید کرده که به مرور زمان باعث چین‌خوردگی گنبد این مدرسه دوران صفوی شده است.

عبدالله جبل آملی معمار و مرمتگر بناهای تاریخی و از کارشناسان قدیمی سازمان میراث فرهنگی که بیش از سی سال در اصفهان سابقه کار و فعالیت دارد، به تازگی در گفتگو با خبرگزاری میراث فرهنگی اعلام کرده است: «در حال حاضر وضعيت گنبد مدرسه نگران کننده است. البته اين نگرانی در مورد بيشتر آثار تاريخي اصفهان وجود دارد.» (خبرگزاری میراث فرهنگی، شانزدهم آذر۸۷: گنبد مدرسه چهارباغ در وضعيت نگران کننده قرار گرفت)

پیش از این نیز کارشناسان دیگر در مورد اثرات احتمالی عبور تونل مترو بر پایداری مدرسه چهارباغ اصفهان هشدار داده و از حفر تونل به عنوان خطری جدی برای این بنای تاریخی یاد کرده بودند.

گنبد مدرسه چهارباغ، منبع: Aga Khan Visual Archive, MIT

آخرین مجموعه صفوی در اصفهان

مدرسه چهارباغ اصفهان را که به نام‌های مدرسه مادر شاه و مدرسه سلطانی نیز خوانده می‌شود، شاه سلطان حسین آخرین پادشاه صفوی بنا کرد، به همین دلیل این بنا نشان‌دهنده آخرین دستاوردهای معماری دوران صفوی است. گرچه ابداعات و سنت‌های معماری صفوی با برچیده شدن سلطنت شاهان صفوی از میان نرفت و تاثیرات آن در سده‌های بعدی نیز بر معماران ایرانی ادامه یافت. ساخت این مدرسه در حدود ده سال و از سال ۱۱۱۶ تا ۱۱۲۶ قمری طول کشیده است.

مدرسه چهارباغ در حقیقت بخشی از مجموعه سلطانی است که شامل بازار و کاروانسرا نیز می‌شود. از آنجا که مادر سلطان، عواید کاروانسرا و بازار را وقف هزینه‌های این مدرسه مذهبی کرده بود، این بنا به نام مدرسه مادر شاه نیز خوانده می‌شود. ترکیب این عناصر مختلف با کاربری‌های گوناگون در یک معماری شگفت‌انگیز و در کنار هم، مجموعه سلطانی چهارباغ را، به هنگامی که صفویان از نظر سیاسی رو به افول و انحطاط بودند، به یکی از نقاط عطف معماری صفوی تبدیل کرده است.

عکس هوایی مجموعه، منبع: پرتال شهر اصفهان

مدرسه به عنوان ساختمان اصلی این مجموعه در انتهای محور جنوبی ساخته شده و معماری آن چهارایوانی و با حیاط مرکزی است. نهر یا مادی کهن فرشادی نیز در میان ردیفی از درختان کهنسال چنار و سرو از حیاط مدرسه عبور می‌کند. مادی در اصفهان به نهرهایی گفته می‌شود که برای تقسیم آب از زاینده رود منشعب می‌شوند.

ضلع شمال مجموعه بازارچه‌ای با مغازه‌های دو طبقه قرار دارد که به نام بازارچه بلند نیز معروف است. کاروانسرای مادرشاه نیز در شرق مدرسه قرار گرفته و یکی از بزرگترین کاروانسراهای اصفهان است.

در اواسط دهه سی خورشیدی به پیشنهاد آندره گدار، معمار فرانسوی و سرپرست سابق اداره باستانشناسی ایران، طرح تبدیل کاروانسرای مجموعه به هتل یا مهمانسرای عباسی تصویب شد.

طرح‌های ابتدایی کار نیز توسط ماکسیم سیرو، معمار دیگر فرانسوی که مطالعاتی در زمینه کارونسراهای ایران داشت تهیه شد. کاروانسرا پیش از آغاز طرح مرمت، ‌مدتی در اختیار ارتش بود و پس از آن نیز به عنوان توقفگاه کامیون‌های اداره قند و شکر مورد استفاده قرار می‌گرفت و وضعیت بسیار نامناسبی داشت.

در اواخر دهه چهل خورشیدی، هتل عباسی اصفهان به عنوان یکی از اولین نمونه‌های تبدیل کاربری بناهای تاریخی در ایران افتتاح شد.

کاروانسرای مادرشاه یا هتل عباسی امروز، منبع: ویکی‌پدیا

ویژگی‌های منحصر به فرد

مجموعه چهارباغ را می‌توان در سه سطح مختلف مورد مطالعه قرار داد. اول به عنوان یک مجموعه شهری متصل به یکدیگر و با ساز و کار اقتصادی ویژه و مرتبط‌، دوم به لحاظ معماری عناصر اصلی تشکیل دهنده مجموعه به خصوص مدرسه چهارباغ و سوم تزیینات وابسته به معماری آن.

مدرسه چهارباغ از این نظر و به خصوص از نظر غنا و تنوع کاشی‌کاری یکی از ساختمان‌های منحصر به فرد در ایران است و آن را موزه یا مجموعه‌ای از کاشی‌کاری‌های گوناگون نیز لقب داده اند. کاشی‌کاری گنبد، سردر ورودی و هم‌چنین سطوح داخلی بنا در نوع خود کم نظیر است.

کاشی‌های زرد و آبی در مدخل ایوان اصلی مدرسه نشان دهنده حضور سنت‌ هنرهای تزیینی دوران ابتدای صفویه است. کاشی‌های فوق‌العاده گنبد مدرسه نیز اسلیمی های درهم پیچیده سیاه و زرد و سفید روی زمینه فیروزه‌ای رنگ هستند و روی ساقه گنبد نیز یک حاشیه لاجوردی رنگ که روی آن خطوطی به رنگ سفید نگاشته شده وجود دارد.

خیابان‌ها و ترافیک اطراف مدرسه چهارباغ، منبع: Aga Khan Visual Archive, MIT

دری نفیس با طلاکاری و نقره کاری منحصر به فرد و منبری ساخته شده از سنگ مرمر نیز جزو بهترین نمونه‌های هنری روزگار خود هستند.

حفاظت دشوار مجموعه

اما وجود این همه تزیینات نفیس در کنار معماری کم‌نظیر مجموعه، نگهداری و حفاظت از آن را نیز بسیار دشوار کرده است. کارشناسان به عنوان یکی از راه حل‌های حفاظتی خواستار ممنوع شدن رفت و آمد ماشین های سنگین در خیابان‌های مجاور این اثر شده‌اند، اما هم‌چنان اتوبوس‌ها در روز و کامیون‌ها در شب از خیابان‌‌های اطراف مدرسه چهارباغ عبور می‌کنند.

جبل آملی مرمت سال‌های اخیر گنبد مدرسه را هم از این نظر که نتوانسته مشکل پوسته بیرونی گنبد را برطرف کند غیر اصولی دانسته است. اکنون دوباره چین‌خوردگی‌های جدیدی روی گنبد مدرسه چهارباغ دیده می‌شود.

کاشی‌کاری‌های چند صد ساله اصفهان را عوامل مختلفی تهدید می‌کند. لرزش‌هایی که نه فقط به دلیل حرکت ماشین‌ها بلکه گاه بر اثر آلودگی‌های صوتی نیز تولید می‌شوند، می‌توانند به مرور در سست شدن اتصال کاشی به بدنه ساختمان نقش مخربی داشته باشند.

چند سال پیش بر اثر لرزش ناشی از عبور هواپیما از ارتفاع نسبتاً پایین، بخشی از آجرها و تزیینات معماری در مسجد جامع اصفهان فروریختند. (کاشی‌های نصف جهان را دریابید، روزنامه ایران، ۹ بهمن ۸۵‌، ص.۱۹)

ورودی مدرسه ازسمت چهارباغ، منبع: Klaus Herdeg

آلودگی هوا نیز از عوامل دیگری است که لعاب یا پوسته کاشی‌های زیبای گنبد و جداره‌ها را تهدید می‌کند. به هنگام بارندگی بخشی از گازهای آلوده کننده هوا به ترکیبات اسیدی تبدیل می‌شود که به تدریجی لعاب کاشی‌کاری‌ها و حتا سنگ‌ها را از بین می‌برد.

تمام مسائل موجود به اضافه بحث‌هایی که طرح عبور مترو از محور خیابان چهارباغ به آن دامن زده است، وضعیت مدرسه چهارباغ را به عنوان یکی از آخرین شاهکارهای معماری صفوی با پرسش و نگرانی رو به رو کرده است.